Baliqlarning skeleti 4-rasm. Okunning (suyakli baliqlar) skeleti

Baliqlarning skeleti
4-rasm. Okunning (suyakli baliqlar) skeleti.
1 — ko'krak suzgichining suyaklari va nurlari; 2 — qorin suzgichi suyaklari;
3 — umurtqa pog'onasi; 4 — qovurg'a o‘simtalari; 5 — anal suzgichining
suyaklari; 6 — anal suzgichi nurlari; 7 — orqa suzgichlarning asosiy suyaklari;
8—9 — orqa suzgichlarning nurlari; 10 — dum suzgichining nurlari;
11 — bosh suyaklari; 12 — yuqorigi va pastki jag'lar; 13— jabra qopqog‘i;
14 — oxirgi umurtqalar, dum suzgichlarini tutashtiruvchi suyaklar.
Bosh skeleti asosan bosh qutisidan va umurtqa pog‘onasi bilan tu-
tashgan bo‘ladi, lekin harakatsiz
tutashgan. Bosh skelet in ing ba’zi
qismlari ayniqsa baliq turini aniq-
lashda q o i keladi. Bu ayniqsa
jabra apparati va lining qopqog'i.
Jabra qopqogi 4 ta suyakdan ibo-
rat bo‘lib, 5 ta jabra yoyini qop-
lab turadi. Jabra yoyining ichki
yuzasida jabra tichinkalari joy-
lashgan, tashqi yuzasida jabra
yaproqlari joylashgan. Jabra yap-
roqlari nafas a’zosi hisoblanadi.
Jabra techinkalarining soni va
shakli baliq ovqatlanish xarakteri-
ga bog'liq, oxirgi beshinchi jabra
yoyi tichinkalardan va jabra yap-
5-rasm. Baliqning jabra apparati:
1 — birinchi jabra yoyi; 2 — yurak;
3 — jigarning bir qismi; 4 — jabra
yaproqlari; 5 — jabra tichinkalari;
6 — jabra nurlari.
13

roqlaridan malirum bo'lgan bo'lib. u past к i halqum suyagiga aylanadi.

Halqum suyagida ba'zi bir baliqlarda halqum tishlari hosil bo'ladi. Bun-
day halqum tishlari karpsimonlarda ya.xshi rivojlanadi. 4-rasmda baliq
skeleti tuzilishi ko'rsatilgan.
Baliqlarning nafas a’zosi
Baliqlar asosan suvda erigan kislorod bilan nafas oladi. Ba'zi bir ba-
liqlar atmosfera havosidan ham kislorodni oladi (ilonbosh). Baliq nafas
olganda suvni jabra orqali tashqariga chiqaradi. Jabradagi qon kislorod-
ga boyivdi. Jabra yaproqlari tashqi tomondan mayda yaproqchalar bilan
qoplangan. Ay nan shu yaproqchalarda gazlar almashinuvi sodir bo'ladi.
Baliqlarning intensiv ravishda nafas olishi muhit faktorlarining
fizik-kimyoviy holatiga, baliqlarning turiga, katta-kichikligiga va fi-
ziologik sharoitiga bog'liq.
Baliqlarning kislorodga bo'lgan qo'shimcha moslashuvi bu ularning
kislorod miqdorining o'zgarishiga chid a mliligi bo'lib hisoblanadi. Bu
moslashuv baliq tcrisi orqali amalga oshiriladi. Baliq terisi orqali ham suv­
da origan kislorod foydalanishi mumkin (tori orqali nafas olish) va havo
pufagi, ichaklar va maxsus qo'shimcha a'zolar orqali atmosfera havosidan
kislorodni olishidir (havo orqali nafas olish). Ba’zi bir baliqlarda kislorod
yetishmaganda, suvda erigan kislorod kamayganda tori orqali nafas
olish ancha rivojlangan (karp, karas, laqqa, ilonbaliq). Lekin havo olish
miqdori unchalik katta etnas, nam atmosfera havosida havodan kislorod
olishda nafaqat tana yuzasi, balki jabra ham ishtirok etadi.
Ko'pincha ho'l tcri paytida va jabra ham sernam bo'lganda ilonbaliq
bir necha kun suvsiz yashashi mumkin. Shu xususivat orqali ilonbaliq
quruqlik orqali bir suvlikdan ikkinchi suvlikga o'ta oladi.
Baliqlarni suvsiz holatda tashilgan paytda, kislorodga bo'lgan ta-
lab teri orqali amalga oshiriladi. Baliq jabra apparatining tuzilishi
to'g'risidagi ma'lumotlar 5-rasmda berilgan.
Havodagi kislorodni olish yoki nafas olish turli xil baliqda turlicha
bo'ladi. Laqqada ichak bilan nafas olish rivojlangan, og'iz orqali olin-
g;tn havo ichak orqali o'tib — kislorodni beradi va ichak devorlaridan
ajraladigan karbonat angidridini qondan so'rib oladi. Gazlarni olish va
berish ichak devoridagi kapillarlarda sodir bo'ladi. Zamor (dimiqish)
paytida og'iz orqali olingan havo lining og'zidagi suvda aerotsivalanadi
va kislorodga boyigan suv jabra orqali o'tadi. Ba’zi bir baliqlarda max­
sus qo'shimcha organlar bo'ladi, ilonbaliq suv harorati 30°C bo'lganda
isinib havo bilan nafas oladi. U havoni sayoz joyda jabra usti a’zolari
14

hilan oladi. Jabra usti organlari halqum devordagi bo‘shliqlardir. Uning

shilimshiq devorida ko'p kapillarlar joylashgan va shu kapillarlarda gaz
almashinuvi sodir bodadi.
Baliqlarning havodagi kisloroddan foydalanish ucluin havo yoki suz-
gich pufagi ham xizmat qiladi. Barcha baliqlarning embrionida havo
pufagi ichak bilan tutashgan va u avvaliga ichak orqali havodan todadi.
Havo pnfagining ichak bilan tutashganligiga qarab voyaga yetgan ba-
liqlar — ochiq pufakli, bunday baliqlarda havo pufagining ichak bilan
aloqadorligi butun umr saqlanadi (osyortsimonlar, losossimonlar, karp-
simonlar va h.k.), va yopiq pufaklilar—havo pufagi bilan ichak bir-biridan
izolatsiyalashgan (sudak, okun) boiadi. Havo pufagidagi gazlar ochiq
pufaklilarda voyaga yetgan baliqlarda davriy ravishda havo olish orqali
boshqariladi, yopiq pufaklilarda bu ish havo pufagining devori faoliyati
orqali amalga oshiriladi.
Karp chavogdning havo pufagi uning uvildiriqdan chiqishdan 1—1,5
sutka o'tishi bilan havo bilan to'ladi. Bu davrda jabra faoliyat ko'rsatmaydi.
Noqulay kislorodsiz sharoitda, kislorod yetishmaganda, yirtqich baliqlar
o'ljaga tashlanishi bilan, havo pufagi nafas olish organi bodib xizmat
qiladi. Karp va zog'orada atmosfera havosiga maxsus moslashish vosi-
tasi yo‘q, lckin suvdan tashqarida bodganda (masalan, tashish paytida),
ularning qoni kislorodga to'yinishi havo pufagi orqali amalga oshiriladi.
Baliqlarning embrioni va chavoqlarda jabra apparati shakllanmagan
paytda ham qon aylanish sistemasi funksiyalashgan bodadi. Bu paytda
nafas organi bodib sariqlik xaltasidagi kapellarlar turi, suzgich hoshiyasi
va jabra qopqogd, hamda tashqi jabra xizmat qiladi. Bu vaqtinchalik
nafas olish organlari asta-sekinlik bilan yo'qoladi. Yosh baliqlarning
nafas olish sharoitining yomonlashuvi ularda qon aylanish sistemasi-
ning kuchli rivojlanishi yoki tashqi jabralar rivojlanishi bilan bogdiq.
Baliqlarning ntuskul sistemasi
Baliqlarda tana harakati muskul sistemasi orqali amalga oshiriladi
hamda baliq organizmida issiqlik va elektr qnvvati hosil bodadi. Boshqa
umurtqali hayvonlar singari baliqlarning muskullar sistemasi tana va
ichki organlar muskullariga bodinadi. Tana muskullari bosh muskul-
lari, dum muskullari va suzgich qanotlari muskullariga bodinadi. Baliq
ichki organ muskullari o'ziga xos bodgan muskullardan iborat.
Morfologik jihatdan baliq muskullari muskul tolalaridan (mi-
otsidlardan) iborat. Baliq muskul to'qimasi quyidagilarga bodinadi:
ko'ndalang targdl va silliq muskul to'qimasiga. Muskul tolalari mio-
15

fibrilladan tuzilgan. Наг bir miofibrilla o'zaro navbatlashgan qoramtir

v;i oqimtir disklardan iborat. Slui munosabat bilan tolalar ko'ndalang
bo'lib ko'rinadi. Bunday muskullarga tana va vurak musknllari tegishli.
Silliq muskullar ko'ndalang to'siqsiz. Hazm sistemasi, avirish sistemasi
v;i tomirlar sistemasi silliq muskul to'qimasidan tuzilgan. Baliqning
ninskul sistemasi 6-rasmda ko'rsatilgan.
6-rasm.
Baliq muskul sistemasining umumiy ko'rinishi
Ko'ndalang targ'il muskul tolalari qizil va oq tolalarga bo'linadi.
Muskul to'qimasining rangi undagi oqsil mioglobiniga bog'liq. Mio-
globin kislorod bilan tezda birikish xususiyatiga ega. Qizil tolali mio-
fibrilalarda mioglobin ko'p bo'ladi, oq tolalarida u nisbatan kam
bo'ladi. Qizil tolalar, nisbatan sekin, ammo uzoq muddatli migratsiya
paytida ancha aktiv faoliyat ko'rsatadi, suzgich qanotlari va yurakning
clteksiz ishlashi orqali namoyon bo'ladi. Oq tolalar baliq tanasining
to'lqinsimon harakatida, sakrashda ishtirok etadi. Baliqlarda asosan
tana musknllari rivojlangan va baliq tana massasini tashkil qiladi.
Muskul tolalari orasida yog' moddasi ham bo'ladi. Baliq go'shtining
rangi vog' to'qimasiga bog'liq. Baliq tanasiga yog' to'planish intensivligi
ularning yoshiga, oziqlanish xarakteri va yashash sharoitiga, yil fasliga
ham bog'liq bo'ladi. Qishda baliq ovqatlanmasa ham yog' zapasi yuqori
bo'ladi (ayniqsa karpda). Qish paytida vog' baliq uchun energiya man-
basi hisoblanadi, qishda sodir bo'ladigan moddalar almashinuvi hamda
ichki a’zoni va to'qimalarni past haroratdan himoya qilish uchun sarf
bo'ladi. O'ziga xos o'zgargan muskullar elektr organlari hisoblanadi
(inasalan, elektr ugor va skatlarda). Ba’zi bir baliqlar elektr organlarisiz
elektr ishlab chiqarish imkoniyatiga egadirlar. Okunda elektr razryadlar
hosil bo'lishi butun tana bo'ylab amalga oshiriladi. Elektr razryadlari to
2,0 metr masofagacha tarqaladi.
16

Baliqning qon-tomir sistemasi

Baliq liayoti uchim qon quyidagi funksiyani bajaradi: oziqlanish,
to'qimalar nafas olislii, moddalar almashinuvi mahsulotini cliiqarib
tashlash va himoyani bajaradi.
Baliq yuragi barcha yerdagi umurtqalilarning yuragiga nisbatan Richiк
va ancha kuchsiz. Yurak baliq tana og'irligining 1% ni, sut emizuvchilar-
ning 4,6%, qushlarning 10—16% ni tashkil qiladi. Bunday katta-kichikli-
lik yashash muhiti va hayot tarziga bogMiq, ularning каш harakatchan-
ligi, tananing gorizontal holati va qon miqdorining kamligidadir. Baliq
yuragi, ikki kamerali, bir qorinchali va bir bo'lmali venozlidir. Yurak baliq
boshining orqasida, yurak oldi xaltasida joylashgan. Yurakni venoz qoni
to'ldiradi, yurak qorinchasi qisqarganda venoz qon oldinga qarab hayda-
ladi, qorin aortasi bo'ylab va qon yuqori bosim bilan jabralarga keladi,
jabra arteriyalari orqali (suyakli baliqlarda bular boshning har bir tomoni-
da 4 tadan jabraga qarab keladi) keladi. Jabra yaproqlarida qon kapillar-
lar orqali o‘tadi va kislorod bilan boyiydi va qon olib ketuvchi tomirlar
orqali aorta asosiga, o'ng va chap aortalariga, so'ngra bu tomir unuirtqa
pog'onasi ostidan o'tadi. Aortaning oldingi tomonidan o'zaro qo'shilishi
asosida bosh qon aylanishining hosil bo'lishi suyakli baliqlarning xarak-
terli belgisi bo'lib hisoblanadi. Orqa aorta shoxlari organlarni qon bilan
ta’minlaydi. Barcha arteriyalar organlarga borib, arteriola va kapillarga
boMinadi, jigarga kelib darvoza vena sistemasini hosil qiladi. Venoz kapil-
larlar avvaliga unchalik katta bo‘lmagan, so'ngra ancha kattaroq bo'lgan
vcnalarga quyiladi va qonni venoz sinusiga haydaydi. Venoz sinusidan qon
yurakka tushadi. Shunday qilib, baliqlarda bitta qon aylanish doirasi mav-
jud. Baliqlarning qon aylanish sistemasi 7-rasmda ko‘rsatilgan.
7-rasm. Suyakli baliqlarning qon aylanish sistemasi:
Ao — aorta. Ba — arterial piyoz boshchasi. SV — venoz sinusi. 1 — ichak;
2
oshqozon; 3 — bo'yinturuq vena; 4 — jabralar; 5—jigar; 6 — jigar venasi;
7 — darvoza vena; 8 — yurak dahlizi.
Ao
17
«Z.V339/7

Baliqlarning talog‘i ichak bo‘g‘ozlari orasida tana bo‘shligdning

oldingi qismida joylashgan. Bu zich qoramtir qizgdsh drosila furli xil
shaklda bodadi. Lining hajmi tashqi muhit ta'sirida va baliq holatiga
qarab tezda o'/garadi.
Limfa sistemasi. Baliqlarda bezlar (tugnnlar) bo‘lmaydi. Limfa
suyuqligi to'qima va organlardan yigdlib to‘g‘ridan to‘g‘ri limfa stvol-
lariga tushadi. Limfa stvoli limfa suyuqligini ichaklardagi venalarga
keltirib qo'yadi.
Baliqlarning hazm sistemasi
Baliqlarning hazm sistemasi ogdz bo‘shlig‘i, halqum, qizilo‘ngach,
oshqozon va ichak, anus bilan tugaydi. Hazm sistemasi bezlariga —
hazm bezlari, jigar va oshqozon osti bezi kiradi.
Barcha gidrobiontlar singari baliqda ham so‘lak bezlari bodmaydi.
Baliqlarning tili harakat qilolmaydi, ogdz bo‘shligd cho'zilishi jihatidan
oziq turiga qarab moslashgan bodadi. Ogdz va ogdz bo‘shligd odatga ko‘ra
tishlar bilan qurollangan. Yirtqich baliqlarda tishlar jagdarda joylashgan.
Ba’zi bir yirtqich bodmagan baliqlar jagdarida ham tishlar bodmaydi,
lekin 5-jabra yoyida katta halqum tishlari bodadi va halqumdagi shoxsi-
mon hosilalar bilan birgalikda ozuqani maydalash uchun xizmat qiladi.
Halqum tishlari ayniqsa karpsimonlarda va boshqa baliqlarda yaxshi
rivojlangan.
Ozuqani tutishga moslanishiga qarab, jabra 2 ta funksiyani bajaradi:
1. Ozuqani
filtrlaydi;
2. Suv-
dagi erigan kislorodni qonga
o‘tkazadi. Suv bilan birgalikda,
nafas olganda baliqlarning ogdz
tiplari 8-rasmda aks ettirilgan.
Ogdz bo‘shligdga mayda plank­
ton organizmlar ham kiradi,
nafas chiqarish paytida jabra
tichinkalari yordamida bu mayda
organizmlar saqlanadi. Plank­
ton baliqlarda (dodigpeshana,
chexon, siglar) jabra tichinkalari
ancha nozik bodadi. Fitoplank-
ton dodigpeshana jabrasida lining
tichinkasi todsimon bodganligi
sababli filtrlanadi, yirtqich ba-
8-rasm. Baliqlarning ogdz tiplari:
1 — yuqoriga qaralgan ogdz; 2 — oxir-
gi ogdz; 3 — pastga qaralgan ogdz;
4 — oldinga bo'rtib turuvchi ogdz.
18

liqlarda jabra tichinkalari ancha kalta va kam sonli, ba’zi bir baliqlarda

umunian boimaydi (sho‘rtanda).
Ozuqa ogiz bo'shligidan halqum va qizilo'ngach orqali oshqo-
zonga tushadi. Lekin karpsimonlarda va ba’zi bir baliqlarda oshqozon
boimaydi. Karpsimonlarda pilorik o‘simta boimaydi.
Oshqozonning bez hujayralari oqsilni parchalovchi sekretsiya pepsin
ishlab chiqaradi, u oqsilni parchalaydi. Oshqozonda ozuqaning asosiy
qismi hazm bo‘lishga tayyor bo'ladi. Hazm jarayoni ichaklarda tugaydi.
Ichaklar shirasida boshqa fermentlar boiadi. Bu fermentlar oqsil, yog1
va uglevodlarni parchalaydi.
Ichakning oldingi qismida jigar o‘t yoii ochiladi. Shu bilan birgalik-
da oshqozon osti bezi yoii ham ochiladi. Ichakka o‘t va ferment kelib
tushadi. Fermentlar ta’sirida oqsil to aminokislotalarigacha, yogiar to
yog‘ kislotasi va glitsiringacha parchalanadi, uglevodlar esa qandgacha
parchalanadi. Ichaklarda parchalangan oziq moddalar qon va limfaga
so'rilishi amalga oshadi. Baliqlarning hazm sistemasi tuzilishi 9-rasm-
da ko‘rsatilgan.
9-rasm. Chapda: sazanning halqum tishlari.
Oiigda: voyaga yetgan karpning ichagi. a — anal teshigi; b — ichakning ken-
gaygan qismi; d — o‘t pufagi; e — qizilo'ngach, 1~6 — ichak bo‘g‘azlari.
Oshqozoni bointagan baliqlarda, ichak trakti maxsus differensial-
lashmagan nay shaklida boiib, hazm sistemasining asosiy qismi hisob-
lanadi. Karpsimonlar ichak sistemasining oldingi qismi kengaygan
boiib oshqozonni eslatadi. Lekin bu bezning tashqi analogiyasi hisob-
lanadi. Lekin oshqozonga xos xususiyat yo‘q. Bunday baliqlarda ozuqa
ichakda hazm boiadi va shu yerda ozuqa qonga so‘riladi.
Hazm traktining tuzilishi va uzunligi baliqlarda ozuqa xususiyati
bilan bogiiq, o‘simlikxo‘r baliqlardan — doiigpeshanada ichak uzun-
19

ligi tanaga nisbatan 15 marotaba uzun, hammaxo'r karas, karplarda

2—3 baravar, yirtqicb baliqlarda sla, jerex, sho'rtanda 0,6—1,2 m aro­
taba.
Jigar. Baliq ichi yorilganda eng katta hazm bezi jigar ko‘zga tash-
lanadi. Hazm sistemasidan qon jigarga qarab yo'l oladi. Qon jigar
orqali sekin o‘tadi. Jigar hujayralarida o't moddasi hosil boiadi. Jigar
oziq moddasi bilan tushgan yot moddalarni zararsizlantiradi, jigarda
glikogen to'planadi. Baliq jigarining rangi, zichligi va massasi uning
turiga, yoshiga, jinsiga va holatiga bog'liq. Karpsimonlarning jigari
kuzga borib maksimal og'irlikka ega bo'ladi.
Oshqozon osti bezi. Ko'pchilik baliqlarda makroskopik holatda aniq-
lanmagan, oshqozon osti bezi jigar bilan tutashib ketgan, uni faqat
gistologik tekshirishda aniqlash ntumkin. Shu munosabat bilan liar ik-
kala bcz birgalikda gepatopankreas deyiladi. Oshqozon osti bezi hu­
jayralarida hazm fermentlari sintezlanadi va ichaklarga o'tadi, natijada
oqsil, yog‘ va uglevodlarga ta'sir etadi. Shu bilan birgalikda insulin ham
hosil bo'lib, u qonga o'tadi. Shunday qilib, bu bez ham, endokrin ham
taokrin funksiyasini bajaradi.
Baliqlarning nerv sistemasi
Nerv sistemasi organlar ishini, organizm qismlarining, ularni o‘zaro
aloqadorligini hamda organizmning tashqi inuhit bilan aloqadorligini
ta ’minlaydi. Shu bilan birgalikda baliqning biologik jarayon va xulqini
belgilaydi. Baliqlar markaziv nerv sistemasiga bosh miya, orqa miva
hamda pcriferik nerv sistemasi kiradi. Bosh miya va orqa miyadan
chiqadigan nerv tolalari va gangiiyalar organlar faoliyatini boshqaradi.
Pcriferik nerv sistemasi o '/ navbatida somatik va vegetativ nerv siste-
malariga bo‘linadi. Vegetativ nerv sistemasi esa simpatik va parasimpa-
tik qismlardan iborat. Bu liar ikkala sistema ichki organlarni va silliq
muskullarni innervatsiya qiladi.
Markaziy nerv sistemasi uzun nay shaklida bollib butun tana bo'ylab
ohadi. Umurtqa pog'onasi kanalida uning yoylari icliida joylashgan va
himoyalangan. Uning bir qismi orqa miya va kengaygan qismi oldingi
qism boiib, bu qism bosh miya skeleti bilan himoyalangan va bosh miya
hisoblanadi. Orqa miyadan orqa miya nervlari chiqadi. Orqa miya nerv-
lari tana yuzasini va muskullarini innervatsiyalaydi. Bosh miya qismlari
bir tartib bilan liniya shaklida joylashgan. Baliq bosh miyasi oldingi,
oraliq, o'rta bo'limlardan va miyacha hamda uzunchoq miyadan iborat.
Uzunchoq miya orqa miyaning davomi hisoblanadi.
20

Oldingi

miya hidlov markazi hisoblanadi.
Oraliq miyada
qo'zg'alishlar miyaning boshqa bo'lim laridan kelib o'zaro to'qnashadi.
Oraliq miyaning pastki sohasida gipofiz va yuqori qismida esa epi-
fiz joylashgan — ichki sekretsiya bezlariga tegish 1 idir. O 'rta miyada
ko'rish va muvozanat markazlari joylashgan. Miyachada harakatni
koordinatsiyalashtiruvchi markazlar joylashgan. Uzunchoq miya bosh
miya nervlari (10 tadan 6) yadrolarining markazidan iborat. Uzun­
choq miyada hayotiy zarur markazlar - nafas, eshitish, muvozanat,
ta’m, yon chiziq va ichki organlar koordinatsiya markazlari mavjud.
Baliq bosh miyasi va yon chiziq a’zosi 10-rasmda ko'rsatilgan.
10-rasm. a — baliqning bosh miyasi (zog'ora), b — yon chiziq a’zosi. 1 — hid­
lov kapsulasi; 2 — hidlov bo'lagi; 3 — oldingi miya; 4 — o'rta miya; 5 — miva-
cha; 6 — uzunchoq miya; 7 — orqa miya; 8,9,10 — bosh miya nervlari: a) yon
chiziq a’zosining teshiklari; b) sezuvchi hujayralar; d) ko'ndalang kanal;
e) nerv tolalari.
Suyakli baliqlarning simpatik nerv sistemasi uzunasiga ketgan bo'lib
umurtqa pog‘onasining yon tomonidan o'tadi, yon tutash nerv tolalari
yordamida orqa va bosh miyani o'zaro tutashtiradi. Simpatik nerv siste­
masi avtonom xususiyatiga ega, markaziy nerv sistemasidan mustaqil
ravishda faoliyat ko‘rsatadi va ichki organlar faoliyatini ixtiyorsiz rav-
ishda boshqarishini namoyon qiladi.
Baliq organizmining ichki va tashqi ta’sirlarga xos reaksiyalar ref-
leks orqali amalga oshiriladi. Baliqlarda shartli reflekslarni ham hosil
qilsa bo'ladi. Yuqori darajali hayvonlarga nisbatan baliqlarda shartli
refleks nihoyatda sekin hosil bo'ladi va tez so'nadi. Masalan, hovuz ba-
liqchiligida mayda yoki tovar baliqlarni oziqlantirish uchun tovushlar
21

yordamida shartli reflekslar hosil qiladilar. Hamma vaqt bir xil soatda.

aniq bir joyda oziqlantirilsa baliqlar tezda o'rganadi. Ovqat vaqti yoki
tanish tovushni eshitishi bilan darhol to'planadi.
Baliqlarning his a’zolari
His a’zolarining boshlang'ich qabul qiluvchi qismi retseptorlar bo'lib,
ham fizikaviy, ham ximiyaviy ta’sirlagichlarni qabul qilish qobiliyatiga
ega. Bu ta’sirlagichlar: bosim, rang, harorat, elektr toki, magnit may-
doni, hid va ta’mdir.
Baliqlar va suvda yashaydigan amfibiyalar uchun maxsus organ, ya’ni
asosiy his a’zosi bu yon chiziq yoki yon liniyadir. Voyaga yetgan suyakli
baliqlarda yon chiziq baliq tanasining yon qismida joylashgan bo‘lib,
uzun kanaldan iborat. Kanal tananing tashqi tomoniga ochiladi, lekin
tangacha bilan qoplangan. Yon liniya bosh tomonga shoxlangan. Kanal
tubida sezuvchi hujayralar to'plami joylashgan (mexanoretseptorlar). Bu
hujayralar shilimshiq modda bilan o‘ralgan. Bu retseptorlar suv bosimini
qabul qiladi va hosil bo'lgan qo‘zg‘alishni miyaga o'tkazadi. Baliq suv
todqinini qabul qiladi va oqimni aniqlaydi va shit bilan yo'nalishini bel-
gilaydi, suv osti predmetlarni, jarlik va tiniq bo'lmagan suvda ham ori-
yentatsiya qiladi. Yon chiziq stvoli eshitish a’zosi va muvozanat a’zolari
bilan ham aloqada bo’ladi. Muvozanat a’zosi baliqning bosh skeletining
orqa qismida joylashgan va labirintni tashkil qiladi (quloq teshigi, quloq
chig‘anog‘i va quloq suprasi yo‘q). Labirint esa ichki quloqda joylashgan.
Labirint eshitish nervi bilan o'ralgan va endolimfa bilan toigan. En-
dolimfada eshitish suyakchalari otolitlar mavjud, har tomonga uchtadan
bodib yo'nalgan. Otolitlarda xuddi tangachalardagidek tuzlar konsen-
tratsiyasi mavjud. Shu tuz konsentratsiyasiga qarab baliq yoshini ham
aniqlasa boladi. Baliq harakati paytida endolimfa bosimi va otolitlar ho-
lati o'zgaradi, natijada qo‘zg‘alish yuz beradi va retseptorlar orqali qabul
qilinadi. Natijada labirint baliqning suvdagi muvozanatini saqlaydi. La­
birint ishtirokida tovush toiqinlarini qabul qiladi. Eshitish o’tkirligi ji-
hatidan baliqlar barcha umurtqalilar orasida eng oxirgi o’rinlarda turadi.
Lekin suvda va suvdan tashqarida bodadigan tovush taassurotlarini qabul
qiladi. Baliqlarning o‘zlari ham tovush orqali ta'sirlanadilar. Baliqlarda
tovush hosil qiladigan organ bu suzgich pufagi hisoblanadi, yana ko'krak
suzgichidagi nurlar bilan yelka kamari suyaklari (laqqada), jag'lar va
halqum tishlari orqali ham tovush hosil qiladilar.
Okun va karpsimonlarda tovushlar quyidagilarni eslatadi: zarbada,
taraq-turuq, nolish kabilar. Tovushlarni qabul qilish, tovush chiqarish
22

baliq hayoti uchun katta ahamiyatga ega. Tovush orqali jinslar bir-bir-

larini aniqlaydilar, to‘da shakllanish, in himoyasi, avlod yoki nasi uchun
g‘amxo‘rlik, jinsiy yetilish davrida uning tezlashishi (voyaga yetishi),
baliqchilikda bu xususiyat yetilgan ona-ota kabilarni ajratish imkoniyati
beriladi. Bu xususiyatlar nerest paytida kerak bo‘ladi.