Bank ishi fanining predmeti va vazifalari

BANK ISHI FANINING PREDMETI VA VAZIFALARI.

Reja:
1.“Bank ishi” fanining predmeti va metodi.
2. Fanning boshqa fanlar bilan uzviy bog‘liqligi.
3. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida fanning maqsadi va vazifalari.
4. Fanning tarkibiy tuzilishi.

«Bank ishi» mustaqil fandir. Chunki u o‘zining mustaqil predmeti, ob’ekti va metodiga ega. u:

· bank faoliyatining huquqiy asoslari;
· banklarni tashkil etish va ularning faoliyatini tugatish tartibi;
· bank faoliyatini tartibga solish;
· banklarning huquq va majburiyatlari;
· banklarga vasiylik qilish tartibi;
· banklarning moliyaviy ahvoli;
· bank operatsiyalarini amalga oshirish tartiblari;
· pul tizimi hamda pul muomalasini tashkil etish qoidalari;
· valyutani tartibga solish va xalqaro rezervlarni boshqarish;
· banklarni nazorat qilish;
· banklarda hisob yuritish va hisobot;
· bank menejmenti;
· bankning rivojlanish tarixi kabi masalalarni o‘rganuvchi fandir.
Aynan shular «Bank ishi» fanining predmeti bo‘lib hisoblanadi. Bank va uning turli ko‘rinishlari «Bank ishi» fanining o‘rganish ob’ekti bo‘lib hisoblanadi.
Har qanday fan o‘z ob’ektini ma’lum usullarni qo‘llash yordamida o‘rganadi. Bank faoliyati, undagi sir-sinoatlarni ilmiy asosda o‘rganish, tahlil qilishda «Bank ishi» fani quyidagi usullardan foydalanadi
Ilmiy jihatdan asoslangan tahlil qayd qilingan usullarni chambarchas ravishda bog‘lab olib borilishini taqozo etadi.

1-JADVAL

BANK VA UNING TURLARI

t/r	TURKUMLASH BELGILARI	Bank turlari
1.	Vakolatiga qarab	· emissiya qiluvchi banklar · tijorat banklari · investitsion banklar · universal banklar
2.	Operatsiyalarni bajarish xarakteriga qarab	· tarmoqlar bo‘yicha · mijozlar tarkibi bo‘yicha · miqdor bo‘yicha · regionlar bo‘yicha xizmat qiluvchi banklar
3.	Mulk shakliga qarab	· ixtisoslashgan (masalan, ipoteka) banklar · davlat banklari · aksioner (hissador) banklar · xususiy banklar · aralash banklar
4.	Faoliyat miqyosiga qarab	· bank konsorsiumlari · yirik banklar · o‘rta banklar · mayda banklar
5.	Xizmat qilish sohasiga qarab	· mahalliy (regional) banklar · regionlararo banklar · milliy banklar · xalqaro banklar
6.	SHo‘‘balar soniga qarab	· sho‘‘basi bor banklar · sho‘‘balari yo‘q banklar

«Bank» so‘zi italyancha «Banca» so‘zidan olingan bo‘lib, «stol», aniqrog‘i «pulli stol» degan ma’noni anglatadi. XII asrlarda Genuyada pul almashtiruvchilarni «Bancherii» deb atashgan. Agar puldorlardan birortasi ishonchni oqlamasa va o‘z ishiga mas’uliyatsizlik qilsa, u o‘tirgan stolni sindirib tashlashgan va uni «Banco rotto», ya’ni «bankrot» deb atashgan. Bugungi kunda bizga ma’lum bo‘lgan «bankrot» so‘zi ham italyancha «Banca» so‘zidan olingan.

O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonunida bankka quyidagicha ta’rif berilgan:
«Bank - tijorat tashkiloti bo‘lib, bank faoliyati deb hisoblanadigan quyidagi faoliyat turlari majmui­ni, ya’ni:
· yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qilish;
· qabul qilingan mablag‘lardan tavakkal qilib kredit berish;
· investitsiyalash uchun foydalanish;
· to‘lovlarni amalga oshiruvchi yuridik shaxsdir».

«BANK ISHI» FANINING TAHLIL USULLARI

t/r	TAHLIL USULLARI	MAZMUNI
1.	Tizimli yondoshuv	· bank tizimi yaxlit tarzda olib qaraladi. Bu yondoshuv turlicha bo‘lishi mumkin: · tizimli-kompleks yondoshuv · tizimli-funksional yondoshuv · tizimli-tarkibiy yondoshuv · tizimli-kommunikatsion yondo­shuv.
2.	Kompleksli yondoshuv	· bank tizimi boshqa ob’ektlar bilan o‘zaro bog‘lanishda va aloqadorlikda qaraladi.
3.	Tarkibiy yondoshuv	· bank tizimi tarkibiy qismlarga bo‘lib o‘rganiladi.
4.	Vaziyatli yondoshuv	· bank tizimining muayyan sharoit­dagi ichki va tashqi va­ziyatiga qarab tegishli ma’qul usul qo‘llaniladi.
5.	Integratsion yondoshuv	· bank tizimi yukoridagi usullar (vaziyatli, kompleksli, tarki­biy yondoshuvlar)ni birgalikda qo‘llash yordamida tahlil qilinadi.
6.	Modellashtirish Usuli	· bank tizimini tahlil qilish uchun turli chizmalar, modellar, xomaki materiallar tayyorla­nadi.
7.	Iqtisodiy matematik yondoshuv	· maqbul qaror qabul qilish maqsadida matematik uslublar keng qo‘llaniladi.
8.	Kuzatish usuli	· bank tizimi to‘g‘risidagi ma’lu­motlar rejali, ilmiy, uyushti­rilgan asosda to‘planiladi.
9.	Tajriba usuli	· tahlil jarayonida bank tizimiga nisbatan namunaviy tajribadan o‘tgan usullar qo‘llaniladi.
10.	Sotsiologik kuzatuv usuli	· turli anketali so‘rovlar, suhbatlar, testlar, infratu­zilmaviy tahlillar o‘tkaziladi.

Demak, bank - bu pul mablag‘larini o‘zida mujassamlashtiruvchi va jamg‘aruvchi, kredit beruvchi, pul hisobini olib boruvchi, pul va qimmatli qog‘ozlarni emissiya qiluvchi, oltin va chet el valyutalari bilan operatsiyalarni bajaruvchi yirik muassasadir.

Ko‘pgina moliya institutlari, shu jumladan qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bilan shug‘ullanuvchi dilerlar, broker firmalari, sug‘urta kompaniyalari o‘zlarining ko‘rsatgan xizmatlari bilan ko‘proq banklarga tenglashishga va bankka xos ishlar bilan shug‘ullanishga harakat qiladilar.
Ana shunday moliya institutlari o‘zlarini bank bo‘lmagan banklar deb ataydilar

BANK BO‘LMAGAN BANKLAR (ASOSIY MUASSASALAR)

t/r	BANK BO‘LMAGAN BANKLAR	MASHG‘ULOTI
1.	Ipoteka Kompaniyalari	· tijorat maqsadida foydalaniladigan bino yoki yashash uyla­ridan samarali foydalanish uchun qisqa muddatli kredit berish bilan shug‘­ullanadilar
2.	Faktoring Kompaniyalar	· vaqtinchalik moliyalashni ta’min­lash maqsadida (asosan debitorlar schyotidan) korxona­lardan qisqa muddatli aktiv­larni sotib oladilar
3.	Trast Kompaniyalar	· korxona, xususiy shaxslar va zarar bilan ishlaydigan tash­kilotlar mulklarini boshqaradi va ularni himoya qiladi. Mijozlarning qimmatli qog‘ozlarini xususiy investorlarga joylashtiradi­lar
4.	Ma’lumotlarni qayta ishlash kompaniyalari	· ma’lumotlarni kompyuter ish­lab ularni uzatish bilan shug‘­ullani­shadi
5.	Sug‘urta kompaniyalari	· sog‘liqni va kishilar hayotini turli xavflar va baxtsiz hodisalardan sug‘urta qilish bilan shug‘ullanadi. SHu bilan bir qatorda ular bilan bog‘liq bo‘lgan kreditlarni beradi­lar
6.	Qimmatli qog‘ozlar sav­dosi bilan shug‘ulla­nuvchi brokerlik firma­lari	· opsion shartnomalari, valyu­tali moliyaviy fyucherslar, muomaladagi qimmatli qog‘ozlarning oldi-sotdisi bo‘yicha mijozlar­ning buy­ruqlarini bajaradilar
7.	Moliyaviy masalalar bo‘yicha maslahat beruvchi firmalar	· aktivlarni boshqarish va inve­stitsiya masala­lari bo‘yicha mi­jozlarga kiradilar
8.	Qimmatli qog‘ozlarni tarqatish bilan shug‘ul­lanuvchi firmalar	· davlat va munitsipal zayom­larni, korporatsiya­lar aksiya­larini, qimmatli qog‘ozlarni, kor­poratsiya­larning qarz maj­buriyatlarini, mi­jozlar schyotlari bilan ta’min­langan qim-matli qog‘ozlarni sotib oladi, shuningdek, yuqorida qayd qilingan qimmatli qog‘ozlarni investorlarga tak­roriy sotishni taklif qiladilar
9.	Moliyaviy Kompaniyalar	· korxonalar va xususiy shaxs­larga qisqa va uzoq muddatli kapital miqdorlarini aniqlash bilan shug‘­ullanadilar
10.	Kredit kartochkalari bilan shug‘ullanuvchi kompaniyalar	· chakana savdo korxonalarini qo‘llab quvvatlash va xususiy shaxslarga qisqa mud­datli kre­ditlar berish bilan shug‘ulla­nadi­lar
11.	Lizing Kompaniyalari	· aktivlarni sotib oladi va muhtoj korxona­larga, xususiy shaxslarga ularni ijaraga be­radi
12.	Sug‘urta Agentliklari	· kredit yoki moliyaviy xizmatlar bilan bog‘liq bo‘lgan sug‘urta poli­slarini sotadilar yoki to‘la-to‘kis brokerlik va sug‘ur­taviy xizmat­larni bajaradi­lar
13.	Ko‘chmas mulk operatsiya­lari bilan bog‘liq xiz­matlarni bajaruvchi firmalar	· ko‘chmas mulkni baholash va ular bilan bog‘liq bo‘lgan ti­jorat loyihalarni moliyalash­tirish bilan shug‘ullanadilar
14.	Omonat, ssuda berish bilan shug‘ullanuvchi as­sotsiatsiyalar	· asosan xususiy shaxslar va oi­lalarga omonat depozitlarga jamg‘ariladigan mablag‘lar re­jalarini, shuningdek uy-joy qurish uchun kredit taklif qiladilar

80-yillarda qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi va brokerlik bilan keng faoliyat boshlagan «Meril Linch» va «Dreyfus korporeyshn» firmalari bank bo‘lmagan banklarga misol bo‘la oladi.

Tovar-pul munosabatlarining vujudga kelishi va ularning rivojlanib borishi banklarning paydo bo‘lishiga asos soladi. O‘rta asrlarda banklar dastlab puldorlar tomonidan pulni qabul qilish va boshqa dav­lat shahar puliga almashtirib berish asosida kelib chiqqan. Keyinchalik puldorlar bo‘sh turgan mablag‘lari­dan foyda olish maqsadida qarz so‘ragan subektlariga vaqtinchalik foydalanishga bergan. Bu hol pul almashti­ruvchi puldorlarning bankirlarga aylanishga olib kel­gan.
Dastlabki banklar jirobanklar nomi bilan XVI asrlarda (aniqrog‘i 1587 yilda) Florensiya va Venetsiyada kichik banklar vujudga kela boshlagan. Ular turli shaharlar va mamlakatlarning pul belgilarini almash­tirishga ixtisoslashgan bo‘ladilar. Keyinchalik shunday banklar Amsterdamda (1605 y), Gamburgda (1618 y), Milanda, Nyurnbergda, Genuyada vujudga kelgan. Bu banklar asosan o‘z mijozlari-savdogarlarga xizmat qilishgan. Ular hisob-kitobni asosan naqd pulsiz amalga oshirishgan.
Tarixda birinchi yirik bank 1694 yilda Angliyada tashkil etilib, unga davlat tomonidan banknotlar chiqarishga ruxsat berilgan. U bank aksiyador-emmission bank deb hisoblangan. Keyingi ijtimoiy-iqtisodiy ta­raqqiyot, xususan, sanoatning rivojlanishi natijasida banklar boshqa mamlakatlarda ham tashkil qilina bosh­lanadi.
Natural xo‘jalik munosabatlarining tugashi, savdo-sotiq munosabatlarining rivojlanishi pullik hisob-kitoblar olib borishiga, kreditning rivojlani­shiga yo‘l ochdi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi yol­lanma mehnatni borgan sari ko‘p jalb qilishga olib kel­gan. g‘llanma mehnat uchun haqning pul shaklida to‘lanishi doimiy pul aylanishni yuzaga keltiradi. Pul aylanishi esa muayyan boshqaruvni talab qildi. Bu vazi­fani banklar bajara boshladi.
SHunday qilib, banklar mablag‘larni yig‘ish va taqsimlash orqali ssuda kapitali harakatini boshqara boshladi.
XX asrning boshlarida yirik Evropa mamlakatla­rida o‘zining ko‘p filiallariga ega bo‘lgan, yirik sanoat monopoliyalari bilan uzviy bog‘liq faoliyat ko‘rsatayotgan banklar vujudga keldi. Bular jumlasiga xalqaro pul, hisob va kredit munosabatlarini olib boruvchi quyidagi xalqaro banklarni kiritish mumkin:
· Evropa rivojlanish va taraqqiyot banki;
· Xalqaro valyuta fondi;
· Xalqaro Moliya korporatsiyasi;
· Xalqaro hisob-kitoblar banki;
· Evropa investitsiya banki va boshqalar.
Xorijiy banklar to‘liq yoki qisman chet el investitsiyalariga tegishli bo‘lgan banklar bo‘lib, ular o‘z faoliyatini mahalliy qonunlar doirasida olib boradi. Hozirgi vaqtda bunday banklar yirik banklar­ning sho‘‘balari sifatida faoliyat ko‘rsatadi.