Bank krediti iqtisodiyotining rivojlantirilishi

3.O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarida qo‘llaniladigan kreditlash shakllari va usullari.

Fanda, umuman har bir sohada, xoh u ijtimoiy xoh ilmiy bo‘lsin uning ajralmas qismalridan biri undagi ma’lum bir tushunchalarning klassifikatsiya qilinishidir. Chunonchi kreditlash va kredit berishdagi bir biridan farq qiluvchi yondashuvlar va metodlarning mavjudligi o‘laroq “kreditlash shakllari”, “kreditlash usullari” kabi kredit berish usullarini anglatuvchi tushunchalar shakllangan bank sohasida. Kredit turlari bilan kreditlash shakllarini adashtirib yubormaslik lozim. Kreditning turi deganda uning ma’lum belgilariga ko‘ra o‘ta aniqlikda shakllantirilgan tavsifi tushuniladi. Kreditning muddatiga ko‘ra, obyektiga ko‘ra, qaysi iqtisodiy tarmoqqa yo‘nalganligiga ko‘ra, ta’minlanganligiga ko‘ra va boshqa jihatlariga ko‘ra turlarini ajratish mumkin. Biz bularga to‘xtalmaymiz va kreditlash shakllarini tavsiflashga o‘tamiz
Tijorat banklarining faoliyatida kreditlashning quyidagi shakllari qo‘llaniladi:
1.Mijozni alohida ssuda hisobraqamidan bir marotabali kreditlash shakli.
Ushbu shakl O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari faoliyatida keng qo‘llaniladigan kreditlash shakli hisoblanadi.
Kreditlashning ushbu shaklida mijozga kredit berish to‘g‘risidagi qaror qabul qilingandan keyin ssuda hisobraqami ochiladi va kredit bir marotabalik to‘lov shaklida mol yetkazib beruvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchiga tashlab beriladi.
Kreditning maqsadlilik prinsipi mavjud bo‘lganligi sababli, kredit summasini kredit oluvchining joriy hisobraqamiga tashlab berishga ruxsat etilmaydi.
Mijozni alohida ssuda hisobraqamidan bir marotabali kreditlash shaklining asosiy kamchiliklari quyidagilardan iborat:
- kreditdan foydalanish samaradorligi ta’minlanmasligi mumkin, ya’ni mol yetkazib beruvchi tomonidan tovar o‘z vaqtida etkazilmay qolishi mumkin, mijoz esa, kredit uchun foiz to‘layveradi;
- berilgan kreditdan foydalanilishi ustidan nazorat qilishning iloji yo‘q. Chunki Kredit summasi to‘liq mol yetkazib beruvchining joriy hisob raqamiga tashlab beriladi.
2. Mijozni kredit liniyasi ochish yo‘li bilan kreditlash shakli.
Kreditlashning ushbu shaklida mijozga kreditlash limiti ajratiladi va ushbu limitdan foydalanish davri belgilanadi. Shuningdek, kreditning foiz stavkasi va mijozdan undiriladigan bir marotabalik komission to‘lov stavkasi belgilanadi.
Mijozdan qo‘shimcha ravishda undiriladigan komission to‘lov kredit liniyasi ochish yo‘li bilan kreditlashda tijorat banki uchun likvidlilik riskining mavjudligi bilan belgilanadi. Chunki, mijoz talab qilgan har qanday vaqtda bank kreditni chiqarib berishi shart.
Kredit liniyasining quyidagi turlari mavjud:
A) qayta tiklanadigan kredit liniyasi (revolver kredit deb ham ataladi) ;
B) qayta tiklanmaydigan kredit liniyasi;
V) bitimning ma’lum shartlariga asoslangan kredit liniyasi.
Iqtisodchi olim V.Usoskin o‘zining “Zamonaviy tijorat banki: operatsiyalari va boshqarish” nomli monografiyasida tijorat banklari kreditlash amaliyotining asosiy jihatlarini tadqiq qilgan. U tadqiqot natijalariga asoslangan holda, bir qator ilmiy xulosalarni shakllantirgan. Ana shunday muhim xulosalardan biri mijozni bank tomonidan kredit liniyasi ochish yo‘li bilan kreditlash orqali kredit riski darajasini sezilarli darajada pasaytirish mumkinligidir.³ Uning fikriga ko‘ra, kredit liniyasi orqali mijozni kreditlashda kompensatsion qoldiqdan foydalanish orqali mijozni nisbatan past foiz stavkasida kreditlash mumkin. Bu esa, kredit riskini kamayishiga, kreditni qaytish ehtimolini oshishiga olib keladi.
Tijorat banki va mijoz o‘rtasida tuzilgan bitimning ma’lum shartlariga asoslangan kredit liniyasi, odatda, ma’lum davrda yetkazib beriladigan tovarlar haqini to‘lash hamda ma’lum davrda amalga oshiriladigan xarajatlarni moliyalashtirishda qo‘llaniladi.
Kredit liniyasi ochish yo‘li bilan kreditlash shakli bir qancha afzallliklarga ega, ular quyidagilar:
-imijoz har safar kredit so‘rab bankka murojaat qilish zaruriyatidan xolos bo‘ladi;
-iajratilgan kreditlash limitining faqat foydalanilgan qismi uchun foiz to‘lanadi;
-.bank ma’lum davr mobaynida barqaror foizli daromad oladi;
-.tijorat banki kreditlash shartnomalari shartlarining bajarilishi ustidan nazorat qilish imkoniga ega bo‘ladi. Agar kredit shartnomasi shartlarining mijoz tomonidan buzilishi yuz bersa, bank kredit liniyasini vaqtinchalik yopib qo‘yishi mumkin.
Bizning mamlakat bank amaliyotida xorijiy banklar kredit liniyalari orqali mijozlarga kredit ajratish tajribasi yaxshi yo‘lga qo‘yilgan.
Kreditlashning keng tarqalgan shakllaridan yana biri overdraft krediti hisoblanadi. Kreditlashning overdraft shakli ingliz tilida so‘zlashuvchi mamlakatlarda (Angliya, Shotlandiya, Irlandiya, Uels, Kanada) yaxshi rivojlangan.
Overdraft krediti doimiy pul tushumiga ega bo‘lgan ishonchli mijozlarga beriladi va ular faoliyatida yuzaga keladigan qisqa muddatli pul mablag‘lari yetishmovchiligiga barham berish maqsadida beriladi.
Overdraft krediti mijozning joriy hisobraqamini debetli qoldig‘i summasiga beriladi. Tijorat banki va mijoz o‘rtasida tuzilgan kredit shartnomasiga ko‘ra, mijozga bank tomonidan kreditlash limiti ajratiladi. Mijozning joriy hisobraqamida pul mablag‘larining yetishmaslik holati yuzaga kelganda, ya’ni debetli qoldiq hosil bo‘lganda, bank ajratilgan limit doirasida overdraft krediti ajratadi. O
verdraft kreditida ssuda hisobraqami ochilmaydi. Kompyuter dasturi berilgan overdraft kreditini mijozlar toifasi bo‘yicha avtomatik ravishda hisobga oladi.
Overdraft krediti mijozning joriy hisobraqamiga pul kelib tushishi bilan avtomatik ravishda qoplanadi.
Overdraft kreditining foiz stavkasi muddatli kreditlaming foiz stavkasidan yuqori boiadi. Buning sababi shundaki, overdraft kreditlari ta’minlanmagan kreditlar boiib, ulaming risk darajasi nisbatan yuqoridir.
Overdraft kreditlarida garov ta’minotining mavjud emasligi quyidagi sabablar bilan izohlanadi:
- kredit oluvchining joriy hisobraqamida qachon pul mablag‘lari etishmasligini oldindan bilish qiyin;
- kredit oluvchining joriy hisobraqamida qancha miqdorda pul mablag‘lari yetmay qolishini oldindan bilib bo‘lmaydi.
Bizning bank amaliyotimizda ushbu kreditlash shakli mavjud va u yaqinda 2017-yil 10-iyunda Markaziy bank tomonidan tasdiqlangan “Jismoniy shaxslarga bank plastik kartochkasi orqali overdraft krediti berish tartibi to‘g‘risida”gi nizomga asosan amalga oshiriladi. Ko‘rinib turganidek hozircha tijorat banklari overdraft kreditini faqat jismoniy shaxslarga taqdim etmoqdalar.
Kreditlashning yana bir shakli kontokorrent bo‘lib nemis tilida so‘zlashuvchi mamlakatlarda (Germaniya, Avstriya, Shveytsariya) yaxshi rivojlangan.
Kreditlashning kontokorrent shaklida mijozning joriy hisobi yopiladi va uning o‘miga kontokorrent hisobraqami ochiladi.
Kredit olgan mijozning faoliyatidan keladigan barcha tushumlar kontokorrent hisobraqamining kreditida aks etadi, uning majburiyatlari yuzasidan barcha to‘lovlari kontokorrent hisobraqamining debetida aks etadi.
Kontokorrent kreditida mijozga kreditlash limiti ajratiladi kontokorrent hisobraqamining debetli qoldig‘i summasiga beriladi vakrediti kontokorrent hisobraqamiga pul mablag‘lari kelib tushishi bilan avtomatik ravishda qoplanadi.
Kontokorrent krediti kredit to‘lo‘viga layoqatliligi bo‘yicha birinchi toifaga mansub bo‘lgan mijozlarga garovsiz beriladi. Buning sababi shundaki, kontokorrent risk darajasi yuqori bo‘lgan kreditlash shakli hisoblanadi.
Kontokorrent kreditining debetli qoldig‘i uchun mijoz bankka, uning kreditli qoldig‘i uchun bank mijozga foiz to‘laydi. Bunda mijoz bankka kredit uchun foiz to‘laydi, bank esa. mijozga talab qilib olinadigan depozit hisobraqamlari qoldig‘iga to‘lanadigan foiz darajasida (0,5-1,0%) foiz to‘laydi.
Shunisi ahamiyatliki, kontokorrent krediti qaytarilmaydigan moliyalashga aylanib qolmasligi lozim. Shu sababli, kreditlashning ushbu shaklida kredit riskini chuqurlashishiga yo‘1 qo‘ymaslik maqsadida quyidagi choralar qo‘llaniladi:
 mijozning pul mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojini 80-90 foizi o‘z kapitali hisobidan qoplanishi lozim;
 kontokorrent krediti bo‘yicha qarzdorlikni keyingi oyga o‘tishiga yo‘l qo‘ymaslik lozim. Buning uchun mijozga har oyning so‘nggi ish kunida kontokorrent hisobarqamining kreditli qoldig‘ini ta’minlash sharti qo‘yilishi lozim.
Kontokorrent krediti odatda mijozning joriy ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni qoplashga mo‘lljallangan. Ammo amaliyotda kontokorrent kreditidan uzoq muddatil investitsion loyihalar bilan bog‘liq bo‘lgan ayrim xarajatlarni qisqa muddatli moliyalashtirishda ham foydalaniladi. Ushbu maqsadlarga berilgan kontokorrent krediti uzoq muddatli kredit berilishi bilan so‘ndiriladi.
Mamlakatimiz bank amaliyotida kreditlashning kontokorrent shaklidan foydanilmaydi, shuning uchun huquqiy asosi ham mavjud emas.
Kreditlashning keng tarqalgan shakllaridan yana biri faktoring bo‘lib, bu kreditlash shaklida tovar hujjatlari yoki tijorat veksellari tijorat banki tomonidan diskont stavkasi bo‘yicha regress huquqi bilan yoki regress huquqisiz mol yetkazib beruvchidan sotib olinadi.
Tovar hujjatlari yoki tijorat veksellari regress huquqi bo‘yicha sotib olinganda, agar sotib oluvchi to‘lovga noqobil bo‘lib qolsa, tijorat bankida to‘lab berilgan summani mol yetkazib beravchidan undirish huquqi saqlanib qoladi. Ko‘rinib turganidek regress huquqi tijorat banklari manfaati uchun ayni muddao hisoblanadi va banklar uchun faktoring operatsiyalari riskini kamaytiradi. Regress huquqisizda esa buning aksi.
Faktoring mol yetkazib beruvchi va xizmat ko‘rsatuvchilarga bir qator afzalliklari mavjud, u lahzali likvidlilikni ta’minlaydi, ya’ni biror majburiyatni bajarish vaqti kelsayu, mablag‘ yetarli bo‘lmasa debitorlik qarzini sotish orqali muddatidan oldin mablag‘ni olish mumkin, va faktoring biznes faoliyatining uzliksizligini ta’minlaydi.⁴
Faktoring kreditlash shaklida kreditning foizidan tashqari, faktoring xizmati ko‘rsatganligi uchun mijozdan qo‘shimcha komission to‘lov undiriladi.
«Xalqaro faktoring to‘g‘risida»gi xalqaro konventsiyaga (UNIDRUA) asosan operatsiya faktoring operatsiyasi sifatida tan olinishi uchun quyidagi 4 talabdan kamida 2 tasi bajarilishi lozim:
1. Qarz majburiyatlarini oldindan to‘lash shaklidagi kreditlashning mavjudligi.
2. Mol yetkazib beruvchining buxgalteriya hisobini yuritish.
3. Mol yetkazib beruvchining debitor qarzdorligini inkassatsiya qilish. 4
.Mol yetkazib beruvchini kredit riskidan sug‘artalashning mavjudligi.
Mamlakatimizda faktoring kreditining huquqiy asoslari yaratilgan ular: “Fuqarolik kodeksi”ning 313-323, 749-758 moddalari va Markaziy bank boshqaruvi tomonidan tasdiqlangan va Adliya vazirligidan 2000-yil 3-avgustda 953-son bilan ro‘yxatdan o‘tgan “O‘zbekiston Respublikasi hududida tijoratbanklari tomonidan faktoring operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to‘g‘risida”gi nizomi hisoblanadi.
Kreditlashning yuqorida faktoring shakliga o‘xshash shakllaridan biri bu forfeyting hsoblanadi. Kreditlashning forfeyting shaklida uzatma tijorat veksellari, ya'ni trattalar tijorat banki tomonidan, diskont stavkasi bo‘yicha, mol yetkazib beruvchidan regress huquqisiz sotib olinadi.
Forfeyting mol yetkazib beruvchini kreditlash shakli hisoblanadi. Forfeyting kreditlari tijorat bankiga diskont stavkasi ko‘rinishida daromad keltiradi. Ammo forfeyting kreditlarining risk darajasi yuqoridir. Agar sotib oluvchi to‘lovga noqobil bo‘lib qolsa, zarar to‘liq tijorat bankining zimmasida qoladi. Chunki, tijorat bankida mol yetkazib beruvchidan toiovni undirish huquqi boimaydi. Shu sababli, sotib oluvchining to‘lovga qobilligini tahlil qilish va baholash kreditlashning forfeyting shaklidagi kredit riski darajasini pasaytirishning asosiy yo‘nalishi hisoblanadi. Forfeyting kreditlari mol yetkazib beruvchilarning pul mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojini qondirish imkonini beradi.
O‘zbekiston Respublikasi bank amaliyotida kreditlashning forfeyting shakli mavjud emas. Buning asosiy sababi — trattalar muomalasining mavjud emasligidir.
Yirik investitsion loyihalar, ya‘ni umumiy qiymati tijorat banklarining birinchi darajali kapitalining 25 foizidan oshadigan investitsiya loyihalarini kreditlashda bir necha yirik banklar ishtirok etishi mumkin. Bir necha banklar tomonidan yirik investitsiya loyihalarini birgalikda kreditlash shakli esa sinditsiyalashtirilgan kredit deyiladi. Bunday yirik loyihani moliyalashtirish uchun ikki yoki undan ortiq banklar o‘rtasida o‘zaro kelishadi va bank sindikatini tashkil qilishadi. Sinditsiyalashtirilgan kreditlar qaytarishlik, to‘lovlilik, ta‘minlanganlik, 26 muddatlilik va maqsadli foydalanish shartlari asosida kredit shartnoma bo‘yicha faqat yuridik shaxslarga beriladi.
O‘zbekiston Respublikasida tijorat banklari tomonidan sinditsiyali kreditlashni amalga oshirish O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2005-yil 16-iyuldagi 613-sonli “Tijorat banklari tomonidan yirik investitsiya loyihalarini sinditsiyalashtirilgan kreditlashni amalga oshirish tartibi to‘g‘risida”gi yo‘riqnomasi asosida amalga oshiriladi. Mazkur Yo‘riqnoma O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2005-yil 20-avgustda 1509-raqam bilan ro‘yxatga olingan.
Sinditsiyalashtirilgan kredit berish muddati, foiz stavkasi miqdori yirik investitsiya loyihalarining qoplanish muddatiga, tomonlar o‘rtasidagi kelishuvga asosan kredit shartnomasida belgilanadi. Zarar bilan ishlaydigan, nolikvid bo‘lgan, samarasiz investitsiya loyihalarini taqdim qilgan mijozlarga sinditsiyalashtirilgan kreditlar berilmaydi.⁵ Bu kredit turiga amaliy jihatdan keying bobda batafsilroq to‘xtalib o‘tamiz.
Mamlakatimiz tijorat banklari tomonidan keng qo‘llaniladigan kredit shakllari sifatida jismoiiy shaxslarga (iste'molchiga) uning iste'mol ehtiyojlarini qondirish maqsadida tovarlar (ishlar, xizmatlar) sotib olish uchun beriladigan iste’mol kreditini, (bu kreditning huquqiy asosi 2005-yil 22-dekabrda qabul qilingan “Iste’mol krediti to‘g‘risida”gi qonun hisoblanadi) ob’ekti ko‘chmas mulk hisoblangan ipoteka krediti (huquqiy asosi 2006-yil 28-iyunda qabul qilingan “Ipoteka to‘g‘risida”gi qonun hisoblanadi) va oliy o‘quv yurtlarida to‘lov-kontrakt shartnomasi asosida tahsil oluvchi talabalarga taqdim etiluvchi ta’lim kreditini (Vazirlar Mahkamasining 2001-y 26-iyuldagi 318-sonli qaroriga muvofiq qabul qilinngan “Oliy o‘quv yurtlarida to‘lov-kontrakt asosida o‘qish u chun ta’lim kreditlari berish to‘g‘risida”gi nizomiga asosan tartibga solinadi) aytish mumkin. Kreditlash shakllarga raqamlarda keyingi bobda to‘xtalamiz.
Bozor munosabatlariga o‘tgunga qadar bo‘lgan davrda moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi faoliyat hisoblangan banklar va ular faoliyatidagi kreditlash asosan markazdan turib boshqarilish asosida amalga oshirilganligi tufayli, mablag‘larni jalb etish, ularni foyda keladigan qilib pulga muhtoj xo‘jalik sub'yektlariga berish, qarzni o‘z vaqtida qaytishini ta'minlovchi chora - tadbirlar ko‘rish kabi masalalarda bank xodimlarining boshlari og‘rimagan. Mamlakatimizda farovon hayot sari qo‘yilgan qadam, ya'ni pulga asoslangan bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘lida bank tizimida olib borilgan islohotlar natijasida bu masalalar banklarning kundalik faoliyatiga aylanib qoldi va bank hodimlarining vazifasi ortdi.
Chunki, jalb qilingan mablag‘lar uchun banklar tomonidan badal to‘lanar ekan, bu mablag‘lardan nafaqat daromad olish, balki kredit samaradorligiga erishgan holda mablag‘larni qarzdorlardan o‘z vaqtida qaytarib olish choraitadbirlarini ko‘rishlari lozim.