Banklarda hujjatlar aylanishi va bank nazoratining tashkil qilinishi

3-§. Ichki bank nazorati va uning turlari

Bankda o’tkaziladigan har bir operatsiya tekshirilib, ularning qonuniy rasmiylashtirilishi hamda mablag’lar va boyliklar but saqlanishi tegishlicha nazorat qilinishi ta’minlanmog’i lozim. Bu ichki bank nazoratidir. Ichki bank nazorati 3 xil yo’l bilan amalga oshiriladi:

1. 
   Dastlabki nazorat.
   
2. 
   Joriy nazorat.
   
3. 
   So’ngi nazorat.
   

Operatsiya bajarilishidan avval o’tkaziladigan nazorat - dastlabki nazorat deyiladi. Talontarojga yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan ba’zi operatsiyalar yoki rahbar xodimlarining ruxsati bilan bajarilishi kerak bo’lgan operatsiyalar o’tkazishdan oldin dastlabki nazorat olib boriladi. Dastlabki nazorat bank boshqaruvchisi, bosh buxgalteri, kredit bo’limi xodimi tomonidan amalga oshiriladi. Masalan, hisobvaraq ochish uchun bank boshqaruvchisi va bosh buxgalterining ruxsati kerak, kassa operatsiyalari bo’yicha albatta hujjatlar nazoratchi tekshiruvidan o’tkazilishi lozim, ssuda operatsiyalari esa kredit xodimi nazoratidan so’ng amalga oshiriladi.
Qo’shimcha nazorat qilinishi kerak bo’lgan hujjatlar nazoratchiga yoki bosh buxgalterga topshiriladi, bunday hujjatlar nazorat ustxati olingandan so’ng ijroga qabul qilinadi.
Quyida ko’rsatilgan hisobvaraqlar va operatsiyalar bilan bog’liq hisob-kitob, pul hujjatlari nazoratchi xodim tomonidan tekshirilishi va imzolanishi lozim:
a) hisob-kitob, pul hujjatlari:

• 
  mijozlarning topshiriqlarisiz bajariladigan operatsiyalarga doir hujjatlar, xususan asosiy to’lov bilan undiriladigan penya summasini olishga doir orderlar;
  
• 
  talab qilib olinguncha saqlanadigan ikkilamchi hisobvaraqlaridagi qoldiqlarni o’tkazish bo’yicha orderlar;
  
• 
  summalar yuboriladigan manzilni o’zgartirish va qaytarib yuborish, bank vakillik hisobvarag’i bilan bog’liq orderlar;
  

b) tavsiliy hisob yozuvlari bo’yicha:

• 
  fuqarolar va xarbiy hizmatchilarning jamg’arma depozit hisobvaraqlari;
  
• 
  hisob-kitob operatsiyalari bajarish qoidalarini buzganlik uchun mijozlardan jarima undirish bo’yicha hisobvaraqlar;
  
• 
  O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining kassa ijrosiga doir yo’riqnomada qo’zda tutilgan hollarda davlat byudjeti hisobvaraqlari; • vakolatli shaxslarniing depozit hisobvaraqlari;
  
• 
  xususiy qarz oluvchilarning ssuda hisobvaraqlari;
  
• 
  qimmatbaho metallar, bankning asosiy vositalari, kam baholi va tez eskiruvchi buyumlarni hisobga olib borish hisobvaraqlari;
  
• 
  debitor va kreditorlar, aniqliq kiritgunga qadar saqlanadigan summalar bo’yicha hisobvaraqlar;
  
• 
  bank boshqaruv apparatini saqlash xarajatlari, kelgusi davr xarajatlari, operatsiyalarga oid hamda boshqa daromad va xarajatlari bo’yicha hisobvaraqlari va boshqalar;
  

Bank sarmoyalari, xorijiy operatsiyalar, qimmatbaho metallar, kassalarga yuborilgan qo’shimcha pullar, oborot kassasi limitidan ortiqcha olingan yo’ldagi pullar, foyda va zararlar hisobga olinadigan hisobvaraqlar bo’yicha orderlar, depozit va ssuda hisobvaraqlarini yopish uchun tuzilgan orderlar, yo’l qo’yilgan xatolarni tuzatish orderlariga bank bosh buxgalteri yoki uning muovini nazorat imzosini qo’yadi.
Pul va pul omborlarida saqlanayotgan boshqa boyliklarni qabul qilish hamda jo’natish orderlari, rezerv fondlari bilan bajariladigan operatsiyalar bo’yicha orderlarga bosh buxgalterdan tashqari bank boshqaruvchisi va kassa mudiri tomonidan imzo qo’yiladi.
Biror bir operatsiya o’tkazish jarayonida olib boriladigan nazorat asosan bank mas’ul ijrochilarni tomonidan amalga oshiriladi. Mijozlardan kelib tushgan hisob-kitoblar bilan bog’liq hujjatlarning har biri mas’ul ijrochi tomonidan shakl va mazmun jihatidan tekshiriladi. Hisobvaraqni yurituvchi mas’ul ijrochi hujjatlar to’g’ri rasmiylashtirilganligini, shu jumladan, hujjatni tasarruf etuvchilarning imzolari va muhr izi taqdim etilgan namunalarga mos kelishini hamda hisobvaraqdan pul to’lanishi uchun mablag’larining etarliligini tekshirgandan so’ng qabul qiladi, shunday tekshiruv bo’lganini tasdiqlash uchun hujjatning barcha nusxalarini imzolaydi. Lekin imzolashdan avval hujjat nusxalarini solishtirib, ularning bir xilligiga ishonch hosil qilish kerak. Shundan so’ng, hujjatning oxirgi nusxasi mijozga qaytariladi. Shu nusxaga bosilgan mas’ul ijrochining shaxsiy shtampi hujjatlar ijro uchun qabul qilinganini tasdiqlovchi tilxat vazifasini bajaradi. Masalan: naqd pulsiz hisob-kitoblarda ishlatiladigan to’lov topshirig’ini olsak. Mas’ul ijrochi to’lov topshirig’ini mijozdan qabul qilib olar ekan, uning nusxalar soni etarliligi, to’liq va to’g’ri rasmiylashtirilganligi, shu korxona xo’jalik faoliyatiga mos kelishi, mijoz hisobvarag’ida mablag’larning etarli ekanligi, korxona muhri hamda rahbari va bosh buxgalterining o’zida saqlanayotgan kartochkadagi vakolatli shaxslar imzolari va korxona muhri bilan to’g’ri kelishini tekshirishi lozim. Shundan so’ng pul o’tkazish bo’yicha operatsiyalar bajarilishi mumkin.
Operatsiyalar bajarilgandan so’ng, o’tkaziladigan nazorat so’ngi nazorat deyiladi. So’ngi nazorat bank bosh buxgalteri, uning muovini, taftish - nazorat xodimlari, bank rahbari tomonidan o’tkazilishi mumkin. Bu nazorat hujjatlar aylanishi, operatsiyalar hisobi to’g’ri yo’lga qo’yilganligini, bank xizmatchilari tomonidan ularga belgilab berilgan majburiyatlarning bajarilishi, ular tomonidan rasmiylashtirilgan operatsiyalarining to’g’riligini tekshirishdan iborat.
Bank rahbari buxgalteriya ishi holatini umuman kuzatib turish bilan bir qatorda balans va hisobotlarning o’z vaqtida tuzilishini tekshirib borishi, mablag’lar mijozlarning hisobvaraqlariga o’z vaqtida va to’liq kiritilishi hamda chiqarilishini muntazam ravishda nazorat qilib turishi shart.
Bank bosh buxgalteri bank rahbari tasdiqlagan rejaga muvofiq, buxgalteriya ishining alohida uchastkalarini muntazam ravishda keyingi nazoratdan o’tkazib turishi zarur. Bank rahbari va bosh buxgalterining xohishiga ko’ra boshqa mutaxassislar ham tekshiruvlarga jalb etilishi mumkin. Tekshiruvlar rejalarga muvofiq o’tkaziladi. Bu rejalarda navbatdagi tekshiruvdan o’kaziladigan uchastkalar hamda ularni o’tkazish hajmi va vaqti ko’zda tutiladi. Rejalar tuzilayotganda keyingi vaqtlarda qaysi uchastkalar taftish qilingani yoki o’rganilgani, shuningdek, qaysi uchastkalarda taftish va tekshiruvlar o’tkazilganda jiddiy kamchiliklar topilgani hamda takroriy tekshiruv zarurligi hisobga olinadi.
Shu bilan bir qatorda, bank buxgalteriya xodimlari o’zlarining bir turdagi muayyan vazifalarini qanday bajarayotganliklari tematik tekshiruvdan o’tkazib turilishi, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankidan olingan, ayniqsa, yangi kelgan alohida ko’rsatmalar bo’yicha tekshiruv tavsiya qilinadi.
Keyingi tekshiruvlar natijalari qisqa ma’lumotnomalar bilan rasmiylashtirilishi kerak. Bank rahbari keyingi tekshiruv vaqtida aniqlangan kamchiliklar to’g’risida ma’lumotnomalar olingandan keyin 3 kun muhlat ichida bu ma’lumotnomani buxgalteriya apparati hodimlari ishtirokida shaxsan qo’rib chiqishlari hamda bu kamchiliklar sabablarini bartaraf etish uchun zarur chora-tadbirlar qabul qilishi zarur. Kamomadlar, talon-taroj qilish, shuningdek, mansab mavqeini su’istemol qilish bilan bog’liq va shunga o’xshash boshqa holatlar aniqlanganda bank rahbari ikki kun ichida nazorat yakunlari bo’yicha materiallarni tergov organlariga topshirishlari talab qilinadi.
Bosh buxgalter va so’ngi nazorat hodimi keyingi muntazam tekshiruvlar chog’ida aniqlangan kamchiliklar bartaraf etilishini kuzatib borishlari va zarur hollarda takroriy tekshiruvlar tashkil etishlari lozim.
Bank boshqaruvchisi bankdagi hisob ishlarining olib borilishi, hujjatlar aylanishi va bank ichki nazoratining olib borilishi bo’yicha asosiy javobgar shaxsdir.