Bap. Fonetika hám fonologiya § Fonetikanm’ izertlew obiekti

§ 10. Fonetikanm’ áhmiyeti hám ilimler ortasmda tutqan orm
Biz oy-piKirımizdi basqalarǵa jetKerıw ushm tildegi sózlerdi grammatiKalıq baylamsqa túsirıp, gáp qurastinwimiz кегек. Sóz hám gáp tildiń máni shiǵaratuǵm birliKlerı bohp, olar sesler arqah júzege shiǵadi. Sesler dara tunp semantiKalıq máni ańlata bermeydi.
30
Tildegi sózler menen seslerdi bir qatarǵa qoyip, olardm’ úshewin icivdey qatnastaǵi til birlhderı dep qarawǵa bolmaydi. Tildiń basqa birliKlerı ortasmda seslerdiń tutqan omi aynqsha| FonetiKa iliminin5 basqa lingvistiKalıq ilimler ortasmda tutqan omm belgilewde professor L. R. Zinderdiń mina piKirı aynqsha itibarǵa llayiq: «SesiiK tárepi bul tildiń úshinshi bir elementi emes, al sózlerdiń hám grammatiKalıq usillardm’ jasawmm’ zárúrli formasi. SózliK hám grainmatkalıq qunhs tildiń mazmunm qurasa, al sesiiK tárepi tildiń materıallıq negizin, omń iizkalıq formasm quraydi deseK boiadi¹ Solay etip sesiiK tárepi tildiń aynqsha elementi emes, al onm’ jasaw formasi bohp tabiladi.
\jFonetka basqa lingvistiKalıq ilimler bolǵan leKskologiya, morfologiya háin sintaKsisKe sahstirǵanda aynqsha onnditutadi. LeKskologiya hám grammatiKada tildiń teK máni ańlatatuǵm idealıq tárepin ǵana izertleydi.^ Al, omń fiziKalıq—aicustiKalıq tárepi ol ilimlerdi Ikxeiey qiziqtirmaydi. ÓytKeni sózlerdiń yamasa grammatiKalıq I'ovmalardm’ mánilerı olardm’ sesiiK KompleKsinen ǵárezsiz boiadi. fonetiKa bolsa, furıKtsionallıq jaqtan mánige iye, biraq dara turǵanda máni bildirmeytuǵm tilliK qurallar bolǵan seslerdi izertleydi^'Solay clip fonetka ózi izertleytuǵm obeKtisiiiiń idealıq tárepin ǵana emes, sonm’ menen birge onm’ fizkalıq-aKustkalıq tárepin de Izertleydi.
FonetiKa ilimniń praKtkalıq áhmiyeti oǵada úken. Duns jaziwǵa, oqiwǵa úyreniw metodiKasi, shet tilin úyreniw, sóylewdegi Kcmshilklerdi dúzetiw fonetkasiz sheshilmeytuǵm máseleler bohp liibiladi. Sonday-aq bunn jaziwi bolmaǵan xalıqlardm’ jaziw sistemasin Мер shiǵiw, burmda jaziwi bar xalıqlardm’ jaziw sistemasin taǵi da |cl iIistirıw siyaqh ámeliy jaqtan oǵada áhmiyetli bolǵan máseleler lonetka ilimine tiyKarlana otmp shesliiledi.
Fonetka til biliminiń basqa barlıq tarawlan uslnn da oǵada úken áhmiyetKe iye boiadi. ÓytKeni, joqarıda aytilǵanday-aq, lonetka tildiń seslk materıalm izertleydi. Al, |besler arqali adamnm’ uyi sóylew protsesinde janqqashiǵadi.|Bul fonetkalıq maǵluwmatlardi •"..ipqa almay tunp, tildi izeitlewge bolmaytuǵmliǵm Kórsetedi. Fonetka tildiń materıallıq-fizkalıqtárepin úyrenetuǵinbolǵanlıqtan, om sáyKes
>| >;i ratlar arqali izertlew múmKin bolǵanlıqtan, ol til biliminiń basqa tiuiiwlarma qaraǵanda ко’Ыгек hám bunmraq tábiyat ilimlerıne jiujmlasti. Fonetka lingvistkaiiK izertlewlerdiń eń dál hám amq
с I od la rınan payd alanadi.
Nawqaslıqqa baylamsh sóylewdegi hám esitiwdegi Kemisliiderdi ■lu /ciiwge hám emlewge baǵdarlanǵan meditsinanm’ hár qiyli
hiiiwlarında, atap aytqanda, fonopediya hám logopediyada fonetka iliminiń jetisKenliiderı úlxen áhmiyetxe iye boladi. Óytxeni sóylew hám esitiw mexanizmlerın, sóylewde jumsalatuǵm sesliK birlixlerdiń xizmetin jaqsi bilmey turıp, adamrnń sóylew hám esitiw aǵzalanna baylamsli bolǵan nawqaslıqlardi emlew múmicin emes. Qulaǵi awir hám gúń adamlardi sóylewge úyretiwde de (surdo-pedagogiKada) fonetiKa esapqa alinadi. Sonday-aq aymm texnixahx máselelerdi. sheshiwde de fonetiKa úlxen áhmiyetKe iye boladi. Telefon hám radiotexnixada baylams jollan arqah berıletuǵm sózlerdiń amqliǵi hám túsinixliligine erısiw isi fonetixalıq maǵhiwmatlardi esapqa aliwdi talap etedi. Sóylew arqah basqarılatuǵin mexanizmlerdi dóretiw, awizsha sorawǵa juwap beretuǵm informatsiyalıq masliinalar hám awizsha awdarma jasaytuǵm mashinalardi dóretiwde de fonetiKamń qatnasi bar.
§ 11. Fonetikanm’ basqa ilimler menen baylamsi
\> Fonetixa tutas lingvisfixa iliminiń bir tarawi bohp, ol leKsiKologiya, morfologiya hám sintaKsis siyaqh lingvistixalıq ilimler menen tiǵiz baylanish bolad^ Óytxeni barlıq fonetixalıq qubiiislar hám protsessler sózlerde, sóz dizbeginde yamasa tutas gáp ishinde boladi. Lexsixologiya, morfologiya hám sintaxsiste tildiń fizixalıq (seslix) tárepine aynqsha itibar berılmesten, omń máni ańlatiwshilıq tárepi xózde tutiladi. Bul tarawlardm’ izertlew obiexti sóz, sóz dizbegi, gápler tildiń dara lurǵanda máni bildireluǵm birlixlerı bolsa, fonetixamń izertlew obexti bolǵan ses óz-ózinen dara tunp semantixalıq máni ańlatpaydi, sózlerde jumsalip, sózlerdiń mánisin hámformasm ózgertiwge tixxeley qatnasadi. Sonlıqtan Ifonetixa tildińsotsiallıq tárepi menen bir qatarda onm’ fizixalıq—axustiKalıq jaǵm da izertleydi^
Fonetixa óz aldma ilim sipatmda lexsixologiyaǵa da, grammatixaǵa da qarama-qarsi qoyilatuǵm tildiń aynqsha tarawi boliw menen birge izertlew obiextiniń jaqinhǵi (bárıniń de izertleytuǵmi—janli til) bul ilimlerdi baylamstiradi hám birlestiredi. Lingvistixa iliminiń joqanda atalǵan hár bir tarawi janh tildiń belgiii bir tárepin jan-jaqli tereń izertleydi. Bul izertlewde tutas tildiń basqa táreplerı de názerden sirtta qalmawi tiyis. Lexsixologiya ilimi menen fonetixamń baylanish boliwi leKsiKologiyaniń negizgi izertlew obieKti bolǵan sózler bir-birınen sesler arqah, sesliK ózgesheliiderı arqah ayrıhp turadi. Sózlerdiń máni ayirmashihǵi seslix ayirmaslnhǵisiz-aq berıletuǵm tildegi omonimiyalıq qubihslardi esapqa almaǵanda hár bir sóz ózine tán sesliK Kórınisine iye boladi. Belgiii bir tillerde ayinm fonetixalıq mzamlardm’ sebebinen lexsixalıq birliKler bolǵan sózlerdiń ayinm tiplerıniń sheKleniwshiliginen de fonetiKa menen lexsixologiyamń baylamsi KÓrınedi. Máselen, túixiy, finno-ugor hám t. b tillerınde sózlerdiń eń basmda bir neshe dawissiz seslerdiń qatara dizbeidesip Kehnew qádesine muwapiq ol tillerde bir neshe dawissiz seslerdiń qatara dizbexlesiwinen baslanatuǵm sózler uslnraspaydi.
^FonetiKa morfologiya menen tiǵiz baylamsli bolad| Bul baylams ásirese sózlerdiń qunhsindaǵi ózgerıslerdi amqlawda amq KÓrınedi. Morfologiya bul máselede fonetiKalıq qádelerge súyenedi)
Grammatixalıq usil retinde morfologiyaliK xizmet atqanw ushm jumsalatuǵm seslerdiń almasiw qubihsm til ilimpazlan biyKarǵa «ishici fleKsiya» dep atamaǵan . Bunday seslerdiń almasiw qubihsi bir qatar tillerde toliǵi menen grammatiKaǵa jatqanladi. Shmmda da bunday jaǵdayda fonetka menen morfologiyatun.’ arasma qatań shegara qoyiwǵa bolmaydi. Bul jaǵday aynqsha morfonologiya degen ilimdi Keltirıp shiǵardi, Onda morfemaǵa hám morfologiyalıq Kategorıyalarǵa baylamsh bolǵan barlıq fonettealıq qubihslar úyreniledi.
| FonetiKa sintaKsis penen de tiǵiz baylamsh. SintaKsistiń izertlew obieicti bolǵan hár bir gáp óziniń intonatsiyalıq ózgeshehgi menen aytiladi. Xabar, coraw, úndew, buynq siyaqh gáplerdiń hár bir túrı ózlerıne tán bolǵan intonatsiyasma iye! Olar aytihwda intonatsiyalıq jaqtan bir-birınen aymhp turadi. Sonday-aq bir tiptegi gáplerdiń ózi (aytayiq, xabar gáp) hár qiyli jaǵdaylaiǵa, situatsiyaǵa baylamsh túrlishe intonatsiya menen aytiliwi múmKin. КегекН sózge tm’lawshmm’ diqqatm aynqsha awdanw ushm pát qoyip, KÓterıńKi aytiw, ayrnm gáp aǵzalarman Keyin pauza islew, tutas gáptegi sózlerdiń melodiKalıq jaqtan qubilmaii bohp aytihwi (bálent-pás, sozimh-qisqa), mine, bulardm’ bárı oy-pndrdiń maqsetKe muwapiq aniq hám túsiniidi bohwm támiyin etedi. Pauza, frazahK pát liám melodncá intonatsiyaiuń ajiralmas Komponentlerı bohp, gáp solardm’ járdemi menen gáp aǵzalanna .bólinedi.
t'Fonethcaǵa súyene otmp sózlerdiń etimologiyasm amqlaw, tarıyxiy grammatiKaǵa tiyisli máselelerdi sheshiw, tillerdiń tuwisqanliǵm yamasa usashǵi menen ayirmashiliǵm belgilew múmidn^ Basqasha aytqanda, sesiiK ózgerıslerdi hám olardm’ mzamlilıqlann esapqa almay tunp, leKsiKalıq hám grammatiKalıq qubihslardm’ Kelip shiǵiwm. amqlawǵa bolmaydi. Solay etip tildiń tarıyxiy dáwirı.er dawammda rawajlamwimń túrli basqishlanndaǵi sesiiK ózgerıslerdi liám olardm’ sebeplerın izertlew máselesi til biliminiń barlıq tarawlan ushm da и’1кеп áhmiyetKe iye bohp tabiladi.
Fonetka lingvistiKalıq emes ilimler menen de baylamsadi. Solardm’ isliinde fonetiKa bárınen de bunn aicustiKa hám fiziologiya ihmlerı menen ко’Ыгек baylamsli boiadi. ÓytKeni tábiyattaǵi basqa barlıq M'slcr siyaqh til seslerı de fizhcalıq (aicustiKalıq) qubilis bohp, ol hawa hushǵimxr qozǵahsi arqali jettcerıledi hám adammń esitiw aǵzalan 11(|;ilr qabil‘etiiedi. Sonday-aq adamnm’ basqa múshelerı qatarmda -,0’ylew aǵzalan da fiziologiya iliminde úyreniledi. Sóylew aǵzalan ■nVylcwdi (tildi ) isKe asinw menen birge olar adammń biologiyalıq |,K|ian tirıshiliK etiwi ushm da и’1кеп xizmet atqaradi. Solay etip, litncliKa ilimi menen aKustiKa hám fiziologiya Jlimlerıniń izertlew
Л. Dáwletov ' 33
obiextlerı duslasadi. Ásirese sońǵi dáwirde fonetixa iliminde axustixa hám fiziologiyanm’ jetisxenlixlerı xeirnen paydalamlmaqta.
§ 12. FoDetikamń tarawlan
Til seslerın hár tárepleme tereń úyreniw ushm túrli aspeictte izertlew zárúr. \Pútxil adamzat tiline ortaq seslix qubiiislar da, jexe tilge tán bolǵan seslix qubiiislar da fonetixa iliminde izertlenedi.| Sonday- aq, seslerdińjasaliwmda sóylew aǵzalanmń qatnasm, olardm’ (seslerdiń) axustixalıq sipatlamasm bilmey tunp, seslerdiń tarıyxiy rawajlamw, ózgerıw nizamhlıqlarm, házirgi tildegi jaǵdaym, tuwisqan tiller menen ortaq seslix qubihslardm’ bolatuǵmliǵm biliw qiym. Ózara baylamsh bolǵan bul máselelerdi hár tárepleme tereń hám durıs sheshiw ushm olardi tutas fonetixa iliminiń jexe-jexe tarawlannda izertlew zám’r. Fonetixa ihminiń ózi de sol jexe tarawlardm’ birliginen turadi.
izertleytuǵm obiextisine baylamsh fonetixa ilimi exi tarawǵa bólinedi: uluwma fonetixa hám jexe fonetixa. Uluwma fonetixa pútxil adamzat tiline yamasa bir topar dúnya tillerıne uluwmalıq sipatqa iye bolǵan lingvistixalıq qubihslardi izertleydi^ Barlıq adamlar fiziologiyalıq jaqtan sóylew aǵzalan (hár ximniń individual ózgesheligin esapqa aimaǵanda) birgehd. Hámmede de о’1фе sóylew ushm zárúrli bolǵan hawa aǵimm payda etedi. Awiz hám rrmrın boslıqlan, jutqmshaq bosliǵi hám dawis shimildiǵmiń xólemi hám formasi, hárextsheń sóylew aǵzalanmiv(erınler, til, xishxene til) hárexet etiw múmxinshilixlerı bir qiyh. Sonlıqtan sóylew aǵzalannm’ xizmeti olardm’ artixulyatsiyalıq múmxinshilixlerı uluwma fonetixada izertlenedi. Uluwma fonetixada tildiń seslix sistemasma, fonemalıq quraimna, seslerdiń jasaliwimń hám ózgerıwiniń, olardm’ dizbexlesiwiniń uluwmalıq mzamlilıqlanna, seslerdiń xlassifixatsiyasma, buwm hám pát máseleierıne aynqsha diqqat awdanladi. Bul máseleerdi sheshiwde uluwma fonetixa jexe tillermiń materıaUanna súyenedi.
t Jexe fonetixa jexe bir tildiń seslix mzamlann sóz etedi. /iMáselen, qaraqalpaq tiliniń seslix mzamları qaraqalpaq tilmm’ fonetixasmda, ons tiliniń seslix mzamlan orıs tiliniń fonetixasmda, ózbex tiliniń seslix mzamları ózbex tiliniń fonetixasmda hám t. b sóz etiledi.^Jexe fonetixamń ózi izertlew obiextlerınm’ sipatlanna qaray sipatlama fonetixa, tarıyxiy fonetixa, sahstirma fonetixa bolip bólinedi|
Sipatlama fonetixa ilimdegeyde statixalıq fonetixa dep tejúrgiziledi. Sipatlama fonetiKa házirgi tildiń seslix sislemasm, fonemalıq qu/arnm hám házirgi qálpindegi tildiń barlıq seslix nizamhlıqlarm izertleydi. Bunday baǵdarda apanlǵan izertlewler sońǵi dáwirde fonologiya1 dep
* Fonóogiya-greKshe phone-«ses», logos-«ilim» degen mánilerdi ańtaiadi.
te aytiladi. Sipatlama fonetkada seslerdiń artkulyatsiyalıq1, aioistkalıq2 hám lingvistiKalıq táreplerın izertleydi. Basqasha aytqanda, til seslermiń jasaliwmda sóylew aǵzalanmń jaǵdayi(fiziologiyalıq fonetiKa), seslerdiń sóylew aǵzalarmda jasalǵannan Keyin esitiw aǵzalarına jetip Kelip, tásir etiw jaǵdayi (aicustkalıq fonetiKa), sózlerdiń mánisin liám formasm ajiratiwda fonemalardm’ máni ayinwsht qásiyetlerı (fonologiya) usi sipatlama fonetkada izertlenedi. Bulardm’ isliinde fonemalardm’ máni hám forma ayinwshi -qásiyeti negizgi tárepi bohp, al olardm’ (fonemalardm’) aytihw hám esitiliw tárepierı oǵan KómeKshi xizmet atqaradi. Biraq bulardm’ úshewin (máni aymwshilıq, aytihw, esitiliw táreplerın) bir-birınen ayinw hesh múmKin emes. Bunday etip bóliw máseleni tereń hám ján-jaqh túsiniw maqsetindegi zárúrh ilimiy abstraKtsiya bohp esaplanadi.
Tarıyxiy fonetiKa tarawmda tildiń sesiiK qunhsimń túrh tarıyxiy dáwirlerde rawajlamwi, ózgerıslerge ushirawi sóz etiiedi. Tildiń sesiiK sistemasi, fonemalıq qurami hám soǵan sáyKes sesiiK nizamlar hár qiyh tarıyxiy dáwirlerde ózgerıslerge ushirap otiratuǵmhǵi belgili. Uaqittiń ótiwi menen túrh sebepler nátiyjesinde ayinm sesler túsip qaladi, ayinmları tazadan qosiladi, al geyparalan azli-ко’рИ ózgerısKe usluraydi. Bunday fonetkalıq qubihslar belgih tarıyxiy dáwirdegi tildiń fonetiKalıq sistemasman onn aladi hám tarıyxiy fonetiKanm’ rawajlamw baǵdarma tásirın tiygizedi.
* Salistirma fonetiKa bir tildiń ses'lk qubihslann basqa tillerdiń sesiiK qubilislan menen salistira otirıp, olar ortasindaǵi usaslıq yamasa ayirmashilıqlardi amqlaytuǵin fonetiKanm’ aynqsha bir tarawi bohp smialadi|Aniq bir tildiń seslnc qubihslann sol tilge jaqin, bir semyaǵa Khetuǵm tuwisqan basqa bir tildiń sesiiK qubilislan menen salistira otmp, olar ortasmdaǵi usaslıqlardi amqlawǵa boiadi. Sonm’ menen birge ol tiller ortasmdaǵi ózinsheliK ózgesheliiderdi de KÓrsetiw múmKin. Al hár túrh semyaǵa Kiretuǵin usas emes tillerdin5 seslnc qubihslann salistira otmp, olar ortasmdaǵi ayirmashilıqlardi, sonday-aq tipologiyalıq jaqtan uslurasatuǵm usaslıqlardi, aniqlaw múmKin. Sahstirma fonetka belgili bir tildiń sesiiK qubihslann hár tárepleme tereń úyreniw maqsetinde H’ana emes, sonm’ menen birge ana tilin basqa tiller menen sahstira oimp, omń (ana tihnhi’) basqa tillerden ózgesheiigin sanali túrde ózlestirıwge, shet tilin duns hám ańsat úyreniwge sebepshi boiadi.
Sahstirma fonetiKa mudami tarıyxiy fonetiKa menen baylamsh boiadi. OytKeni adamzat jámiyetiniń rawajlamw tarıyxmda xalıqlar mudami i|,min-qatnasta jasaytuǵinhǵi belgih. Al, olardm’ qatnasm isKe asinwshi
liiial olardm’ tili bolip sanaladjfXalıqlardm’ tarıyxmdaǵi ózgeiisler olardm’ lilinde de óz KÓrınislerın tawip otiradi. Bunnan biz tildiń tarıyxi menen
'ArtiKulyatsiya—latosha artikulare— «Ьо’1ек-Ьо’1ек aytiw» degen sózdenjasalǵan termin. ?AKiistiKa-greKshe aicustiKos— «esitiliw» degen sózden qáIipIesKen termin.
(sonm’ ishinde tarıyxiy fonetiKa menen) ol tillerdi óz-ara salistirıp úyreniw(salistirma til bilimi, sonm’ ishinde sahstirma fonetiKa)ortasmda qandayda tiǵiz baylams bar exenligin Kórıwge boladi.
\Juwmaqlap aytqanda, izertlew obieKtine, izertlew jumismiń maqsetine qaray fonetiKa, bir jaǵman, uluwma fonetiKa hám jeKe fonetiKa bohp bólinse, eKinshi jaǵman, sipallama fonetiKa, tarıyxiy fonetiKa hám sahstirma fonetiKa bohp bólinedi|
§ 13. Fonetikaniń izertlew metodlan
^(Fonetixa ilimi de til biliminiń basqa tarawlan siyaqh óz izeitlewlerınde janli tildiń faxtlerıne súyenedi. Sonlıqtan fonetixa tarawmda da lexsixa hám grammatixada qollamlatuǵm izertlew metodlannan paydalamladi.^ Soniń menen birge fonetiKa hám onnan basqa barlıq til biliminiń tarawlaiimń hár birıniń izertlew obieKtlerıniń ózgeshelMerıne qaray izertlew metociları da túrlishe boladi. Máselen, fonetiKaniń izertlew obieictisi bolǵan birlixlerdiń eid tárepi—ideyaiiq (та’пШк) tárepi menen materıallıq (seslix) tárepi bar. Al, lexsixa hám grammatixa tarawlaiuim’ izertlew' obiextisi bolǵan birlixlerdiń bir tárepine ǵana xewil bólinip, olardm’ materıallıq tárepine Kewii bólinbeydi. Bul jaǵdaylar til biliminiń túrli tarawlannda hár qiyli metodlardan paydalamwǵa ahp xeledi.
I FonetiKa iliminde йукаппап eKi túrli izertlew metodlan —obieKtivlnc hám subextivhx metodlar bohp, olar bir-birın tolıqtinp júredLfÁdette sóylew aǵzalarımń háreKetin jay baqlaw arqah yamasa esitiw arqah túrli seslix qubihslardi biliwge hárexet etiledi. Bulay etip jay baqlaw júrgiziw subiextivhx metod tiyxarmda boladi.
jSubiextivlix metod til seslerı jónhide hár tárepleme tolıq obiextrv túsinixKe iye boliw ushm jetidlixsiz. Sebebi tm’lawshi esitiw aǵzalan arqah tiKKeley esitxen waqitta Kóplegen sesliK qubihslardi ańlamay «eleKten» ótxerıp jiberedi^ Al, sóylewshi sóylegen waqitta sóylew aǵzalarınm’ hárexetinde bolatuǵm ayinm qubihslardi elestirmeydi. Qullasi, sóylew protsesinde ushirasatuǵm xóp ǵana seslix qubiiislar , tm’lawshilar hám sóylewshiler tárepinen itibarǵa ahnbay qaladi. Hár túrli sózlerde jumsalatuǵm bir tiptegi sesler (bir fonema) dástúr boymsha burmnan qáliplesip qalǵan xónligiwler tiyKannda bir birlix retinde qabil etiledi. Máselen, tas, tis, tos, tús sózlerındegi t hám s seslerıniń tórt túrli bohp (t, t', t°, t°' ) aytiliwm, balalar degen sózdegi a fonemasinm’ úsh buwmda belgiii dárejede úsh túrh bohp aytiliwm tilde tm’lawshi da, sóylewshi de hesh qanday itibarǵa almaydi. Biraq bunday qubiiislar fonetixa ilimi uslun ayrıqsha áhmiyetxe iye. Fonetixa iliminiń ózi usi siyaqh qubihslardi izertleydi. Joqanda xórsetilgen seslix ayirmashilıqlar icem-xem ulǵayip, tildiń rawajlaniwimń belgiii bir basqishmda bir fonemanm’ reńKi (allofom) bohwdan qahp, óz aldma
aynqsha fonema bohp Ketiwi múmKin degen boljaw bar. «Sana salasma tiiaceley ele ótpegen fiziologiyalıq hám fiziKalıq aymaqta bohp atirǵan ayinm qubihslar lingvist ushm oǵada úken áhmiyetKe iye bohwi múmKin. ÓytKeni onday qubihslar KelesheKtiń msham bola otirıp, uaqittm’ ótiwm menen tilliK oylawdm’ qaramaǵana ótiwi itimal»² Bizin1 sanamizdan tis obieKtiv ómir súretuǵm seslk qubilislardiń obiextivliK melodlar tiyKannda izertleniwi zárúrli.\ObieKtivlk meiod degennen biz fonetiKada qollamlatuǵm túrli eKSperımentlerdi túsinemiz. EKSperımeiitallıq fonetiKada sesiiK qubihslar túrli instrumenllerdin5 járdeminde izertlenedi hám jay qulaq penen esitiw múmKin bolmaǵan, sóylew aǵzalannm’ háreKetindegi subeKtiv baqlaw arqah ańǵarmaytuǵin biraq sóylew protsesinde obieictiv ómir súretuǵm ко’р ǵana sesiiK qubilislardi amqlawǵa boladif Tarıyxiy fonetiKa, sipatlama fonetiKa, sahstirma fonetiKa hám t.b. siyaqh eKsperımentallıq fonetiKa fonetka ilimdniń aynqsha bir tarawi emes. Al, bunnan biz seslerdi izertlewdiń aynqsha bir metodm túsiniwimiz кегек. EKsperımentallıq fonetka til seslerın úyreniwdiń obieKtivhK metodi bohp sanaladi. Biz til seslerın esitKenimizde olardm’ «tábiyiy halm esitpeymiz» al ana tilimizde dástúr boymsha qáhplesicen KÓnhgiwlerımiz tiyKannda esitemiz. ÓytKeni, «hátte názk seslerdi esitiwge úyrengen, sluniqqan qulaqtm’ ózi seslerdi dál sol qálipte emes, al jeKe oylaw negizinde KÓnhgiwi boymsha qabil etedi»³. Házirgi dáwirde fonetka ihminde túrli sezgir apparatlardm5 járdeminde ǵana anaw yamasa mmaw seslk qubihslar jóninde obieKtiv juwmaq slnǵanw múmKin. Sońǵi dáwirde túrıdy, slavyan hám basqa da xalıqlardm’ tiUerıniń fonetkasmda hár qiyh eKsperımentallıq metodlar кеп’пеп qollamlmaqta. EKsperımentallıq fonetkada tiyKarman grafkalıq (ostsillogramma), seslk (magnit plenKasi, plastinKa), somatkalıq (foto, rentgen, palatgramma súwretlerı), speictrografiyalıq (speKtrogramma) metodlar qollamladi. Bul metodlardm’ qaysismm’ qollamliwi eKsperıment qoyilatuǵm materıallarǵa baylamsh. Geyde bir sesiiK qubilisti úyreniw ushm bir ǵana metodtan paydalaniw múmKin, bazda bir neshe metodtan teńdey paydalamw múmKin. Bul izertlew jumismm’ maqsetine hám sesiiK qubilistm’ sipatma baylamsli boiadi. Máselen, seslerdiń lutiKulyatsiyalıq sipatlamasm berıw ushin foto, rentgen, palatogramma súwretlerıniń ózi jetKilkli. Seslerdiń aicustiKalıq sipatlamasm berıw ushm speKtrogramma súwretlerıniń ózi jetKiliKli. Al seslerdin5 aitiiculyatsiyalıq hám aKustkalıq jaqtan sáyKesligin obieKtiv túrde KÓrsetiwushm eicsperımentator endi bul eid túrli metodtan da paydalanadi. Solay etip bul KompleKsli eicsperımental maǵluwmatlar tiyKannda til scslerıne berıletuǵm sipatlama amǵiraq, tohǵiraq hám obieKtivireK bolatuǵim dawsiz.

1Д.Р.Зиндер. Общая фонетика. Я., 1979, 8-bet

2Л. В. Щерба. Языковая система и речевая деятельность. JI, 1974,134-bet,

3Bul da sonda