Genjebaev Jahangirdiń pitkeriw qánigelik jumíSÍ Tema: Jıltırbas kóller sistemasınıń quslar faunasına sıpatlama

ÓZBEKİSTAN RESPUBLİKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BİLİMLENDİRİW MİNİSTRLİGİ

BERDAQ ATINDAǴÍ

QARAQALPAQ MÁMLEKETLİK UNİVERSİTETİ

BIOLOGIYA FAKULTETİ

Ekologiya hám topıraqtanıw kafedrası

5630100 – Ekologiya hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw
tálim baǵdarınıń IV-kurs talabası
Genjebaev Jahangirdiń


PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ


Tema: Jıltırbas kóller sistemasınıń quslar faunasına sıpatlama

«Jaqlawǵa jiberildi» ______________________ «_____»___________2020 j. İlimiy basshı _________________ b.i.d. Ya. Ametov Kafedra baslıǵı:______________ PhD. M. Allamuratov

Nókis – 2020 jıl

MAZMUNI

	KirisiW …………………………………………………………….	3
I.	QARAQALPAQSTAN SUW LANDSHAFTLARINDA ALIP BARILǴAN ORNITOLOGIYALIQ IZERTLEWLERGE SIPATLAMA (ÁDEBIYATLARǴA SHOLIW)……………………	5
II.	JILTIRBAS KÓLLER SISTEMASINA TÁBIYIY GEOGRAFIYALIQ SIPATLAMA, JUMISTIŃ MATERIALI HÁM METODIKASI …………………………….............................. 2.1. Jıltırbas kóller sistemasına tábiyiy geografiyalıq sıpatlama ........... 2.2. Jumıstıń materialı ham metodikası………………………………..	13 13 17
III.	JILTIRBAS KÓLLER SISTEMASINIŃ QUSLAR FAUNASINA SIPATLAMA …………………………………………………………	25
	3.1. Jıltırbas kóller sisteması hám onıń dógeregindegi uyalawshı hám gúzgi ornitofauna ........................………………………………............ 3.2. Jıltırbas kóller sisteması hám ondaǵı biokóptúrlilikke qáwipler................................................................................................... 3.3. Jıltırbas kóller sisteması hám onıń dógeregindegi siyrek hám joǵalıw aldında turǵan quslardı qorǵaw jolları........................................	25 39 42
	Juwmaqlaw ………………………………………………………	44
	Ómir qáwipsizligi ……………………………..……………………...	46
	PAYDALANILǴAN ÁDEBIYATLAR……………………………	47

Kirisiw


Temanıń aktuallıǵı. Búgingi kúni dúnyada antropogen faktorlardıń háwij alıwı hám olardıń qorshaǵan ortalıq bioindikatorı esaplanǵan quslar dúnyasına tásiri jıldan-jılǵa artıp barmaqta. Nátiyjede quslardıń ayırım túrleriniń keskin kemeyiwi yaki joq bolıp ketiw qáwipi kelip shıqpaqta. Sol sebepli, házirgi kúnde dúnya kóleminde tiykarǵı itibar quslardıń jasaw ortalıǵı hám túrler kóp-túrliligin saqlawǵa qaratılǵan.
Mámleketimiz Ǵárezsizlikke eriskennen soń biologiyalıq kóp-túrlilikti saqlawǵa úlken itibar qaratıldı. Bul baǵdarda ámelge asırılǵan dástúrli ilájlar tiykarında Qaraqalpaqstanda quslar biokóp-túrliligin saqlaw hám qorǵaw boyınsha úlken nátiyjelerge erisildi. Ásirese tábiyattı qorǵaw hám onıń resurslarınan aqılana paydalanıw, sonıń ishinde haywanatlar dúnyasın qorǵaw boyınsha bir-qatar nızamlar qabıl etildi (1992, 1997, 2016). Ózbekstan Respublikasın jánede rawajlandırıw boyınsha Háreketler strategiyasındaǵı¹ «global ıqlım ózgerisleri hám Aral teńizi apatshılıǵınıń keri tásirlerin jumsartıw boyınsha sistemalı ilájlar» tiykarında Qaraqalpaqstan quslar biokóp-túrliligin inventarizatsiya qılıw, olardı túrli ekosistemalarda tarqalıw hám beyimlesiw qásiyetlerin anıqlaw, siyrek hám joǵalıw aldında turǵan túrlerdi saqlap qalıw boyınsha ilimiy-izertlew jumısları úlken áhmiyetke iye.
Qaraqalpaqstan Respublikası ázelden «kóller úlkesi» atalıp óziniń ájayıp kólleri menen at shıǵarǵan. Ásirese bul kóller ishinde quslar faunası ushın xalıq-aralıq áhmiyetke iye bolǵan Jıltırbas kóller sistemasın aytıp ótsek boladı.
2008-jılı Jıltırbas kóller sisteması «Ózbekstannıń áhmiyetli ornitologiyalıq aymaǵı» (IBA, Important Bird Areas) statusın aldı hám xalıq-aralıq dizimge (UZ003) kiritildi. Bul kólde hár jılı báhárgi hám gúzgi migratsiya dáwirinde millionlap quslar toplanadı. Sonıń menen birge siyrek hám joǵalıp ketiw aldında turǵan quslardıń tiykarǵı uyalaw ornı esaplanadı. Qala berse, Jıltırbas kóller sisteması Qaraqalpaqstannıń balıqshılıq xojalıǵında úlken áhmiyetke iye bolıp xalqımızdı balıq resursı menen támiyinleydi.
Biraq bul ájáyıp máskannıń ornitofaunası elege deyin tolıq úyrenilmegen. Sonlıqtan Jıltırbas kóller sistemasında jasawshı quslardıń bioekologiyasın kompleks úyreniw úlken ilimiy-teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye.