1-lektsiya Qaraqalpaqstan faunası pánine kirisiw

_1-lektsiya Qaraqalpaqstan faunası pánine kirisiw. Omırtqasız haywanlar faunasına sıpatlama, olardıń áhmiyeti. Qaraqalpaqstan balıqlar faunası.
Qaraqalpaqstannıń omırtqalı haywanatları pánine kirisiw. Rawajlanıw tarixı.
Joba
1. Pánniń maqset hám wazıypaları.
2. Qaraqalpaqstanda omırtqalı haywanlardı izertlewdiń rawajlanıw tariyxı.
1. Kirisiw. Pánniń maqset hám wazıypaları.
Tirek sózler: omırtqalı haywan, teriologiya, ornitologiya, gerpitologiya, ixtiologiya, azıq-awqat, toqımashılıq, Berg, Nikol`kiy, Kashkarov, Zaxidov, Mambetjumaev, Tleuov, Allamuratov, Reymov, Joldasova.
1. Qaraqalpaqstannıń omırtqalı haywanatları páni Biologiyalıq bilimler qatarına kiredi. Bul kurstı oqıtıwdaǵı maqset bolajaq alım, pedagog qánigelerdi jergilikli faunamızdaǵı omırtqalı haywanatlardıń dúzilisi, tirishilik iskerligi, ekologiyası, minez qulqı, geografiyalıq tarqalıwı, qorǵaw ilajları h.t.b. tanıstırıw, tirishiliktiń mánisin úyreniw hám bilimlerin óndiriste paydalanıwǵa jol ashıp beriwden ibarat.
Qaraqalpaqstannıń omırtqalı haywanatları pánin oqıtıw bul haywanat dúnyası menen tanıstırıw, joq bolıp baratırǵan túrlerdi saqlap qalıw, soǵan baylanıslı jergilikli tábiyiy baylıqlardı maqsetke muwapıq paydalanıw hám ekonomikalıq dárejemizdiń joqarılawı ushın yaǵnıy azıq-awqat, kiyim kenshek máselelerin sheshiwde óz sheshimin tabadı.
Qaraqalpaqstannıń omırtqalı haywanatları bir neshe bólimlerge bólinedi: teriologiya - sút emiziwshilerdi, ornitologiya - quslardı, gerpitologiya - amfibiya hám reptiliylerdi, ixtiologiya - balıqlardı hám dóńgelek awızlılardı, parazitologiyanı izertleydi.
Bul pán kóp ǵana ulıwma biologiyalıq ilimlerdiń maǵlıwmatların paydalanadı: morfologiya, anatomiya, gistologiya, fiziologiya, bioximiya, embriologiya, genetika, ekologiya, populyatsion ekologiya, biogeotsenologiya hám etiologiya - haywanlardıń minez-qulqı h.t.b.
Haywanat dúnyasındaǵı basqa haywanlar tipleri arasında omırtqalılar ayrıqsha orın tutadı.
Birinshiden bul topar haywanlardıń dene dúzilisi judá quramalı hám joqarı dúziliske iye, sonday-aq óz ishine hár qıylı jaǵdaylarda jasawǵa beyimlesken mıńnan aslam kóp túrlerdi aladı.
Ekinshiden – omırtqalılar turmısta hár táreplemeli úlken áhmiyetke iye. Ms: barlıq úy haywanları usı omırtqalılarǵa kiredi. Olardan azıq-awqat, teri, jún, múyiz zatların alamız hám turmısta transport, qarawıllıq hám sport oyınları ushın qollanamız.
Jabayı haywanlardı awlaw arqalı hár qıylı bahalı azıq-awqatlar, gósh, may, teri, jún, mamıqlı teriler óndiriledi. Haywan ónimlerin qayta islewde elimizde kóplegen óndiris orınları isleydi. Ms: gósh-sút kombinatları, toqımashılıq, teri, jún tayarlawshı, meditsinalıq maqsetlerdegi óndiris tarawları isleydi. Sonıń menen birge balıqshılıq, qus asırawshılıq, mamıq teri beriwshi ańlardı órshitiw arqalı mámleketimizge kóp payda keltiriledi. Usınıń menen birge haywanlardıń kóp túrleri awıl xojalıǵı ushın zıyankes. Ms: egewquyrıqlar, qum tıshqanlar, balpaq tıshqanlar, tıshqanlar, polevkalar h.t.b.
Úshinshiden - omırtqalılar hár tárepleme tolıq izertlengen. Ms: sistematika, salıstırmalı anatomiya, gistologiya, embriologiya, ekologiya, zoogeografiya, paleontologiya, filogenetika sıyaqlı ilimlerdiń obektleri boldı.
2. Qaraqalpaqstanda omırtqalı haywanlardı izertlewdiń rawajlanıw tariyxı.
Ámiwdáryanıń tómengi aǵımında áiyemgi balıqshılıqtıń bolǵanlıǵın S. P.Tolstovtıń basqarǵan (1937-1948j.j.) arxeologiyalıq ekspeditsiyasınıń maǵlıwmatlarınan kóriwge boladı. Bul arxeologiyalıq ekspeditsiya Turtkuldiń arqa tárepindegi Jambasqaladan baslanǵan bolıp, onnan áiyemgi Xorezm xalıqları 12 túr balıq awlaǵanı belgili (torta, kókmoyın torta, marqa, qızılqanat torta, aral súweni, túrkistan súweni, aqshabaq, sazan, ılaqa, alabuǵa, sıla balıqların awlaǵan).
Qaraqalpaqstan suwlarında birinshi ilimiy ixtiolgiyalıq maǵlıwmat Buxara hám Xiywa elshisi G Medendorf tárepinen tabılǵan balıq 1828-jılı A Lovetskiy tárepinen onı taza túr sıpatında aral bekiresi yaǵnıy aral shipi dep at beredi.
Belgili ixtiologiyalıq jumıslar 19-ásirdiń ekinshi yarımına tuwra keledi.
L.S.Berg tárepinen 1899-jıldan baslap Aral teńiziniń Qaraqalpaqstanǵa tiyisli qubla tárepi hár tárepleme izertlenedi. Bul izertlew akademik L.S.Bergtiń 1908 jılǵı 1000 betten aslam Aral teńizi atlı monografiyasında járiyalanadı.
1957-jıldan baslap 1965-jıllar aralıǵında balıq qorı tuwralı hám balıqlardı bizde ıqlımlastırıw máseleleri tuwralı belgili ixtiolog ilimpazlar úlken kólemde ilimiy jumıslar isledi, (Volodkin,1950, 1964; Bervald, 1952, 1964; Bezdenejnıx, 1953; Geller hám Sorokin, 1953; Gosteeva, 1953, 1959; Dengina, 1954, 1957; Berdichevskiy, 1967; Burevich hám Solov`eva 1957 ).
Balıqlardı ıqlımlastırıw máseleleri boyınsha jumıslardıń juwmaqların tómendegi ixtiolog ilimpazlardıń jumıslarınan kóriwge boladı. P. N.Konovalov,(1953), N. E. Bıkov,(1970) sevryuga boyınsha; P. M. Konovalov, E. L. Markova, E. A. Binting, (1958), N. E. Bıkov, (1961) salaka boyınsha; E. A. Markova, (1962), N E Bıkov, (1961), Baimov (1961,1963,1964,1966) bıchoklar boyınsha; E L. Markova (1962), N. Z. Xusainova hám A. F. Folemeeva (1964), N. B. Markevich (1970), R. A. Garaev (1970) aterina boyınsha; S. N. İvanova (1964), E. A. Markova (1968), E. N. Bıkov (1970), P. Sh. Shamshetov, N. İ. Sagitov (1970, 1972, 1974), S. O. Osmanov (1971), R. T. Tleuov hám Sh. T. Tleubergenov (1974), G. M. Dukrevets hám A İ Machulin (1974, 1976) ak amur, tolstolob, jılanbas, qara amur, aterina balıqları boyınsha; T. A. Kortunova (1968,1970), T. A. Kortunova hám L. F. Burlyaeva (1972), E. L. Markova (1975) balıqlardıń awqatlıq organizmleri boyınsha. 1976-jılı L. P.Pavlovskayanıń Aral súwen balıǵı, 1972-jılı G. M.Barxanskovanıń Aral markasınıń biologiyası degen jumısı islendi. Aral Qara kóz balıǵınıń jasaw dáwirinde qoldan urıqlandırıp, embional rawajlanıwın baqlaw jumısı R.Tleuovtıń 1963-jılǵı Aral Qara kózi atlı jumısında jazılǵan.
Bunnan tısqarı ixtiologiyalıq izertlewlerdi J.Bekbergenov, E.Adenbaev, A.Baymuratov, A.Saparovlardıń ilimiy miynetlerinde kóriwimizge boladı.
Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵı haywanat dúńyası Oraylıq Aziya respublikalarınan ajıralıp turadı. Sonıń ushında naturalistler bul regiondı erte dáwirlerden baslap izertley baslaǵan. E.A.Eversman 1820-jılı gúzde Buxara hám Túslik Aral boyı haywanatlar dúniyasın úyreniw boyınsha ekspediciyada bul úlkeniń haywanatlar dúniyası dáslepki maǵlıwmatlardı jıynaǵan. 1841-jılı A.Leman, E.A.Eversman, Qaraqum, Qizilqum, Amudar`ya tómengi aǵımı boylap, omırtqalı haywanlar boyınsha kollektsiyalar hám baqlawlar alıp barıp, onıń nátiyjeleri boyınsha akademik A.F.Brando 1852-jılı óz miynetin baspadan shıǵaradı. 1848-1849-jılları A.İ.Butakov Aral teńizi, 1858-1859-jılları gidrogeografik, fizikageografiyalıq kartografiyasın dúzdi hám geobotanikalıq materiallar jıynadı. N.A.Severtsov 1857-1879-jılları Qubla Aral haywanatlar dúńyasın, Amudar`ya del`tasın Tórtkil, Nókis, shımmbay aymaqlarındaǵı haywanatlar dúńyasın úyreniw menen Aral teńizi boylarındaǵı haywanat túrleriniń, sanınıń ózgerisin hám del`tanıń gidrologiyalıq ózgerislerin teksergen. 1873-1874-jılları Peterburg ilimpazları tárepinen shólkemlestirilgen Aral-Kaspiy ekspediciyasında qatnasıwshı M.A.Butlerov Nókistiń ornitofawnası tuwralı toplaǵan materialların 1879-jılı járiyalaydı. Ol 65 túr qus ham olardı biotoplarǵa bólip kórsetken. M.N.Boǵdanovtıń 1882-jılı Xiywa oazisi hám Qızıl qum shólistanlıǵı tábiyatı miyneti baspadan shıqtı. Ol óz miynetinde 217 túr omırtqalılar, solardan 33 túr sút emiziwshiler, 141 túr qushlar, 23 túr jer bawırlawshılardı dizimge alǵan. A.M.Nikolskiy 1893-jılı, 33 túr sút emiziwshilerdi, balıqlardıń 18 túrin, jer bawırlawshılardıń 23 túrin, amfibiyanıń 2 túrin jazǵan, 1899-1902-jılları A.O.Berg izertlew jumısların alıp barǵan hám 1908-jılı «Aral teńizi» kitabın jazıp, teńizdiń geomorfologiyalıq hám ixtiologiyalıq sıpatlamasın bergen. 1907-1914- jılları Aral teńizi boyların, Qızılqumdı tekserip omırtqalı haywanlar, ásirese amfibiya, reptiliya, qushlar boyınsha materiallar toplaǵan. 1927-1935-jılları N.A.Gladkov, N.V.Nikolskiy hám basqalar biziń regionımızda jasawshı omırtqalı haywanlar boyınsha kóplegen jumıslar islegen. 1950-jıllardan baslap T.Zaxidov, Bogdanov O.P., házirgi waqıtta E.Shernazarov, Abdreymov T. Ajimuratov X. Ametov M. Asenov G.A., Borovskiy S.G. Kaipbekov K. Karabekov M., Reymov R. Kenjegulov K. Lim V., Mambetjumaev A. Meklenburtsev R.N., Sagitov A.K., Kashkarov D.Yu., Mitropolskiy O.V., Fotteler E.R., Nuratdinov T. Palvaniyazov M. Utemisov O.