Genjebaev Jahangirdiń pitkeriw qánigelik jumíSÍ Tema: Jıltırbas kóller sistemasınıń quslar faunasına sıpatlama

II-BAP. JÍLTÍRBAS kóller sistemasÍna tábiyiy geografiyalÍq sÍpatlama, jumÍstÍń materialÍ
hám metodikasÍ
2.1. Jıltırbas kóller sistemasına tábiyiy geografiyalıq sıpatlama
Jaylasıwı hám xojalıq áhmiyeti. Jıltırbas kóli Moynaq rayonınıń Qazaqdárya massivinde, Aral teińiziniń eski buǵazı ornında, SHımbay awılınan 50 km arqada, Qazaqdárya awılınan 5 km shıǵısta jaylasqan. Ol Jıltırbas, Terbenbes, Uzınkayır, Erjanatau, Baeke-Aydın, Kuwat kóller sisteması hám basqa hár qıylı úlkenliktegi kóllerden turadı.
Jıltırbas kóli – 15 ga mıń maydanǵa iye bolǵan iri suwbasseyni bolıp, suwdıń ortasha tereńligi - 0,70-3,80 sm. Suwlanıw deregi bolıp - KC-1, KC-2, KC-3 kollektorları, Qazaqdárya kanalı hám termal skvajina suwları esaplanadı. Kól belgili dárejede dushshı suwǵa iye, biraq suwı ishiwge jaramsız. Bul jerde kóldi burınǵı teńizden ajıratıwshı úlken damba qurıw boyınsha jedel jumıslar alıp barılǵan.

2-súwret. Jıltırbas kóli
Kólde Qazaqdárya mámleketlik toǵay-awshılıq xojalıǵı jaylasqan. Sonıń menen birge kól Qaraqalpaqstan ekonomikasında úlken rol oynaydı, elimizge balıq resursların jetkizip beredi.
Florası. Bizlerdiń maǵlıwmatımız boyınsha kól boyınıń úlken bóliminde qamıslı Phragmites australis, jekenli Typha angustifolia hám qamıs-jekenli Phragmites australis – Typha angustifolia assotsiatsiyalar keń tarqalǵan. Kóldiń ózinde rogolistnik pogrujennıy Ceratophyllum demersum, teńiz nayadası Najas marina, rdest grebenchatıy Potamogeton pectinatus, kishi rdest Potamogeton pusillus, teńiz ruppiyası Ruppia maritima ósedi.
Kól sheti hám dambasında aqbas Karelinia caspia, aqtiken Lycium ruthenicum keń tarqalǵan (3-súwret). Qalǵan fitotsenozlar kishkene maydandı iyeleydi hám sheklengen sanda ushıraydı.

3-súwret. Qamıs Phragmites australis hám aqbas Karelinia caspia

Jıltırbas kóliniń qırǵaǵında pishenlikler bolıp jaqsı jaylaw esaplanadı. Qamıstıń ortasha ónimdarlıǵı 90-140 s/ga ni payda etedi. Qamıslıqlar bir waqıttıń ózinde ondatra, jabayı shoshqa, qamıs pıshıǵı, quslar hám basqa haywanlardıń kóbeyiw ornı bolıp xızmet etedi.

SHól aymaqları Jıltırbas kólinen arqada hám arqa-shıǵısta jaylasqan bolıp tiykarınan qumlı hám glinisli shóllerden payda bolǵan. Topıraǵı - qumlı, qumlı topıraqlı, glinisli hám suglinisli. Bul jerde qalıń qara seksewilli (Haloxylon aphyllum), jıń ǵıl-qarabaraqli (Tamatix hispida-T.laxa-T.ramosissima-Halostachys belongeriana), soleroslı (Salicornia europea), jantaq-jıń ǵıl-qarabaraqli (Alhagi pseudalhagi - Tamatix hispida, T.elongata - Halostachys belongeriana) assotsiatsiyalar ushıraydı (4-súwret).

4-súwret. Qarabaraq associaciyası