Bap new indd

Deneniń jerge tartılıwına baylanıslı onıń tayanıshqa yamasa aspaǵa 
tásir etetuǵın kúshi deneniń salmaǵı dep ataladı hám P háribi 
menen belgilenedi.
Joqarıdaǵı tájiriybelerde dene teń salmaqlıq halǵa kelgende deneniń 
salmaǵı F
salm
salmaq kúshine teń boladı. Tınıshlıqta turǵan deneniń salmaǵı 
tómendegi formula menen ańlatıladı:
P = mg.
Salmaq túsinigin salmaq kúshi túsinigi menen 
almastırmaw kerek. Olardıń bir-birinen ajıralatuǵın eki 
tárepin bilip alıw kerek. Birinshiden, salmaq kúshi – bul 
deneniń Jerge tartılıw kúshi, salmaq bolsa deneniń tayanıshqa 
(92-súwret) yamasa aspaǵa (90-súwret) kórsetken tásir 
kúshi. Ekinshiden, salmaq kúshi deneniń vertikal baǵıttaǵı 
tezleniwine baylanıslı emes, yaǵnıy belgili bir orın ushın 
turaqlı bolıp ta-bıladı. Salmaq bolsa dene tek tınıshlıqta 
turǵanda yamasa vertikal baǵıtta teń ólshewli qozǵalǵanda 
ózgermey qaladı.
Dene vertikal baǵıtta ózgermeli qozǵalǵanda salmaq 
ózgeredi. Mısalı, 1-tájiriybedegi prujinaǵa ildirilgen deneniń 
massası 100 gr, yaǵnıy 0,1 kg bolsın. Bul jaǵdayda deneniń salmaq kúshi 
F
salm
= 0,1 . 9,8 N = 0,98 N ≈ 1 N. Bul kúsh deneni prujinaǵa ildirgende de, 
prujina sozılǵanda da, tınısh halına kelgende de ózgermeydi. Biraq, salmaq 
0 mánisten 1 N ǵa shekem artadı. Dene prujinaǵa ildirilgen waqıtta deneniń 
P
→
92-súwret. 
Deneniń taya-
nıshqa túsirgen 
tásir kúshi.
F
→
salm
91-súwret. Deneniń 
salmaq kúshiniń 
tayanıshqa tásiri.
F
→
seer
P
→ 
= F
→
salm

---

104
Dinamika tiykarları
prujina ildirilgen aspaǵa tásiri bolmaydı, yaǵnıy deneniń salmaǵı 0 ge teń 
boladı. Qısqa waqıt ishinde prujina sozıladı hám deneniń aspaǵa tásiri artadı, 
yaǵnıy deneniń salmaǵı 0 den 1 N ǵa shekem ózgeredi. Prujina sozılıp 
bolǵannan keyin, yaǵnıy dene teń salmaqlıq halǵa kelgende, onıń salmaǵı 
1 N ǵa teń boladı.
2-tájiriybede de sonday jaǵday júz beredi.
Turmısta massanıń ornına salmaq túsinigi kóbirek qollanıladı. Mısalı 
bazarda táreziniń járdeminde ónimniń massası ólshense de, ónimniń salmaǵı 
ólshendi dep aytıladı. Bunıń menen qátelikke jol qoyıladı, dep aytıwǵa 
bolmaydı. Sebebi tárezide ónim tınısh halında, yaǵnıy teń salmaqlıq halında 
ólshenedi. Bunday jaǵdayda salmaq N da emes, al kg da yamasa g da 
esaplanadı.
Másele sheshiw úlgisi
Dinamometrge júk ildirilgende, biraz waqıttan soń ol teń salmaqlıqqa 
keldi. Sonda dinamometr 10 N dı kórsetdi. 1. Dinamometrge ildirilgen júktiń 
massası qansha? 2. Teń salmaqlıq halda dinamometr prujinasınıń serpimlilik 
kúshi qansha boladı? 3. Júktiń salmaǵı-she? 4. Dinamometrdiń járdeminde 
júktiń massasın ólshew múmkin be?
Berilgen:
Formulası:
Shesiliwi:
F
salm
= 10 N;  
g = 9,8 m/s
2
.
Tabıw kerek:
m = ? F
serp
= ? F
salm
= ? 

 
 
 
Juwabı: 1) m 
≈ 1 kg; 2) F
serp
= F
salm 
= 10 N;

3) P = F
serp
= 10 N; 
4
) Jerdiń betinde turǵan dinamometrdiń járdeminde massanı da ólshew 
múmkin. Bunıń ushın dinamometr shkalası kilogramm hám gramlarda 
graduirovkalanǵan bolıp, ólshew procesinde dinamometr prujinası teń 
salmaqlıq halında turıwı zárúrli.