Bap new indd

Súykelis kúshi payda bolıwınıń ekinshi sebebi – bir-birine tiy-
ip turatuǵın deneler betindegi molekulalardıń óz ara tásirlesiw 
kúshi bolıp tabıladı.
Eger denelerdiń betleri jaqsı tegislengen bolsa, olar bir-birine tiygende 
molekulalar bir-birine júdá jaqın boladı. Bul jaǵdayda bir-birine tiyip turǵan 
dene molekulaları arasında tartısıw kúshleri sezilerli boladı.
Denelerdiń súykeliw qubılısların úsh túrge bóliw múmkin: tınıshlıqtaǵı 
súykeliw, sırǵanap súykeliw hám domalap súykeliw.
104-súwret. 
Shkivte súykelistiń 
júzege keliwi.
105-súwret. Hár qıylı 
denelerdiń betiniń lupa 
arqalı kóriniwi.

---

117
V bap. Sırtqı kúshlerdiń tásirinde denelerdiń qozǵalısı
106-súwret. 
Transportyorda júkti 
joqarıǵa shıǵarıw.
Tınıshlıqtaǵı súykeliw
Dene salıstırmalı tınıshlıqta turǵanda súykeliw 
kúshi onı bir orında uslap turadı hám ol deneniń or-
nınan qozǵalıwına tosqınlıq etedi. Bul kúsh tınısh-
lıqtaǵı (tınısh haldaǵı) súykelis kúshi bolıp tabıladı.
Transportyordıń járdeminde júklerdi qıya boyınsha 
joqarıǵa alıp shıǵıw múmkin. Bul jaǵdayda júktiń beti 
menen transportyor qayısınıń beti arasındaǵı tınısh-
lıqtaǵı súykeliw kúshi júkti uslap turadı (106-súwret). 
Eger bul kúsh bolmaǵanda, júk sırǵanap tómenge túsip 
ketken bolar edi.
Bólmedegi stol, stul, shkaf hám basqa buyımlar tınıshlıqtaǵı súykeliw 
kúshi sebepli polda qıymıldamay turadı. Eger súykeliw kúshi bolmaǵanda, 
olardı túrtip jibergen waqıtta bólme ishinde qozǵalısqa kelip, sırǵanap júrer 
edi.
Poldıń ústinde turǵan deneni gorizont baǵıt-
ta qozǵalısqa keltiriw, yaǵnıy qozǵaltıw ushın oǵan 
tınıshlıqdaǵı súykeliw kúshine teń hám oǵan qara-
ma-qarsı baǵıtlanǵan kúsh penen tásir etiw kerek.
Júrgenimizde ayaq kiyimniń ultanı menen Jerdiń 
betiniń arasında tınıshlıqtaǵı súykelis kúshi payda 
boladı. Súykelis kúshi bolmaǵanda biz júre almaǵan 
bolar edik, muzdıń ústinde júrgendey sırǵanap ketken 
bolar edik. Biz Jerdi artqa qaray F kúshi menen iyteremiz. Súykeliw kúshi 
F
s
bolsa qozǵalısımızdıń baǵıtında tásir etip, san shaması jaǵınan F kúshine 
teń boladı (107-súwret).
Júrgenimizde jerdi artqa qaray iyteriwimizdi kóriw 
ushın sportshılar shınıǵatuǵın rolikli qozǵalatuǵın joldı 
mısal etiwimiz múmkin (108-súwret). Bul jaǵday-
da sportshı aldıǵa juwırmaqshı bolsa, jol artqa qaray 
qozǵaladı.
Súykeliw kúshi F
s(t)
tásir etip atırǵan kúsh F ke pro-
porcional túrde ózgeredi: F
s(t)
= kF. Bunda k – súykelis 
koefficienti. Onıń shaması tásirlesip atırǵan denelerdiń 
materialına, betleriniń tegisligi hám basqa faktorlarına 
baylanıslı.