Bap new indd

V BAPQA TIYISLI QOSÍMSHA TAPSÍRMALAR
1. Tómendegi tájiriybeni ótkerip kóriń. Paydalanılmaǵan qálemdi alıp, 
eki kórsetkish barmaqlarıńızdiń ústine qoyıń. Bunnan keyin qálemdi gori-
zont baǵıtında uslap turıp, barmaqlarıńızdı birin ekinshisine qaray áste-aqırın 
jaqınlastırıń. Bul jaǵdayda qálemniń aldın bir barmaǵıńızda, keyin basqa 
barmaǵıńızda jılısıp atırǵanlıǵınıń gúwası bolasız. Eger tájiriybeni uzın tegis 
aǵash penen tákirarlasańız, bul jaǵdaydıń jáne de kóbirek qaytalanǵanlıǵın 
baqlaysız. Bunday qızıq qubılıstıń sebebi nede?
2. Ne ushın tınısh turǵan vagondı ornınan qozǵaltıw birdey tezlikte 
qozǵalıwdan qıyın?
3. Teńiz portında eki úlken keme bir-birinen 100 m uzaqlıqta turıptı. 
Eger hárbir kemeniń massası 1000 t dan bolsa, olar bir-birine qanday kúsh 
penen tartısadı?
4. Massańızdı, Jerdiń massası menen radiusın bilgen halda ózińizdiń 
Jerge qanday kúsh penen tartılatuǵınlıǵıńızdı esaplań. Ózińiz benen Jerdiń 
arasındaǵı aralıqtı Jerdiń radiusına teń dep alıń.
5. Jerdiń Quyash átirapında aylanıw tezligin υ = 30 km/s, Jerdiń or-
bitasınıń radiusın R = 1,5 · 10
11 
m dep alıp, Quyashtıń massasın esaplap 
tabıń.
6. Jerdiń betinen ushıp shıqqan kosmoslıq raketanıń tezleniwi 30 m/s
2
shamasına teń bolıp, ondaǵı ushıwshınıń massası 90 kg bolsa, kabinada onıń 
salmaǵınıń qansha bolatuǵınlıǵın tabıń.
7. Massası 10 kg deneni vertikal baǵıtta 2 m/s
2
tezleniw menen kóteriw 
ushın qansha kúsh kerek boladı?
8. Gorizont baǵıtında υ = 10 m/s tezlik penen ılaqtırılǵan deneniń gori-
zont baǵıtındaǵı ushıw uzaqlıǵı ılaqtırılıw biyikligine teń. Dene qanday h
biyiklikten ılaqtırılǵan?

---

128
Dinamika tiykarları
9. Eger dene gorizont baǵıtında tezleniw menen qozǵalsa, onıń salmaǵı 
ózgere me? Juwabıńızdı dálillep beriń.
10. Massası 50 kg bolǵan bala shanada joqarıdan sırǵanap túsip, gorizont 
baǵıtındaǵı jolda 20 m aralıqtı 10 s dawamında ótip toqtadı. Súykeliw kúshi 
hám súykeliw koefficientin tabıń.
11. Ne ushın kúshsiz samal júdá úlken muzdıń bólegi – aysbergti ornınan 
qozǵalta alıwı múmkin, kúshli boran tek jaǵadaǵı kishkene muzdıń bólegin 
azıraq jılıstıra aladı?
12. Aǵıstıń tezligi dáryanıń túbinde kúshli me yamasa betinde me? Ju-
wabıńızdı tiykarlap beriń.
13. Gorizont baǵıtında turǵan aǵash taxtanıń betinde aǵashdan islengen 
massası 1 kg kishkene taxta teń ólshewli sırǵanap baratır. Bul jaǵdayda 
payda bolǵan sırǵanap súykeliw kúshin tabıń. µ = 0,4 dep alıń.
14. Traktordıń telejkasın 10 kN kúsh penen tartqanda, oǵan 0,5 m/s
2
tez-
leniw beredi. Tartıw kúshi 30 kN bolǵan basqa traktor usı telejkaǵa qanday 
tezleniw beredi?
15. Asfalt jolda teń ólshewli qozǵalatuǵın massası 1200 kg avtomobildiń 
dóńgelekleriniń birgeliktegi domalanıp súykeliw kúshin tabıń. Dóńgelekleri-
niń radiusı 30 sm µ
d
= 0,1 sm dep alıń.
16. Massası 0,5 kg bolǵan brusoktıń ústine 7 kg júk qoyıp, gorizont 
baǵıttaǵı bette prujina arqalı tartılmaqda. Taxtanıń gorizont baǵıtındaǵı bet-
ke súykeliw koefficienti 0,2 ge, prujinanıń qattılıǵı 150 N/m ge teń bolsa, 
prujina qanshaǵa sozıladı?
17. Gorizont baǵıttaǵı jolda 36 km/saat tezlik penen qozǵalatuǵın avto-
mobildi burıw ushın eń kishi doǵanıń radiusın tabıń. Dóńgeleklerdiń jolǵa 
sırǵanap súykeliw koefficienti 0,25 ge teń.

---

129