Bap new indd

Tayanısh túsinikler: energiyanıń tábiyattaǵı aylanıwı, energiyanıń 
tábiyattaǵı saqlanıwı, Quyashtıń jaqtılıq energiyası, gidroelektrstanci-
ya, paydalı jumıs koefficienti.
1. Tábiyattaǵı energiyanıń aylanısın túsindirip beriń.
2. «Energiya hesh qashan bardan joq bolmaydı, joqtan bar bolmaydı» degende neni 
túsinesiz?
3. Paydalı jumıs koefficienti dep qanday shamaǵa aytıladı hám ol shama qalay 
ańlatıladı?
4. Ne sebepten PJKniń mánisi birden (100% ten) úlken bola almaydı?
1. Avtomobilge quwatı 100 kVt bolǵan dvigatel ornatılǵan. Ol 1 minuttıń ishinde 2,4 
MDj paydalı jumıs orınlaydı. Avtomobildiń PJK tabıń.
2. Kóteriw kranı quwatı 10 kVt bolǵan dvigatel menen isleydi. Dvigateldiń PJK 80 % 
ke teń bolsa, massası 2 t bolǵan júkti 40 m biyiklikke qansha waqıtta shıǵaradı? 
g = 10 m/s
2
dep alıń.
η =
A
p
A
t
. 100 %.
η =1 800 000
1 350 000.100 %=75 %.

---

168
Saqlanıw nızamları
3. Samolyot tuwrı sızıqlı traektoriya boyınsha 900 km/saat tezlik penen teń ólshew-
li ushpaqta. Dvigatelleriniń quwatı 1,8 MVt hám PJK 70% ke teń bolsa, tartıw 
kúshiniń shaması qanday?
4. Gidroelektrstanciyanıń biyikligi 25 m bolǵan suw saqlaǵıshınan hár sekundta 200 t 
suw túsedi. Elektr stanciyanıń quwatı 10 MVt. Suw saqlaǵıshtan túsip atırǵan suwdıń 
mexanikalıq energiyasınıń elektr energiyasına aylanıwınıń PJK qanday? g = 10 m/
s
2
dep alıń.
VII BAPQA TIYISLI QOSÍMSHA SHÍNÍǴÍWLAR
1. Massası 1 kg bolǵan dene 50 m biyiklikten 20 m biyiklikke túskende 
salmaq kúshi qansha jumıs orınlaydı? Usı hám bunnan keyingi 
shınıǵıwlarda g = 10 m/s
2
dep alınsın.
2. Bekkemligi 10 000 N/m bolǵan prujina teń salmaqlıq halınan 8 sm 
aralıqqa sozıldı. Usı halda prujinanıń potenciallıq energiyası nege teń?
3. Prujinanı 5 mm ge sozıw ushın 3 kDj jumıs orınlaw kerek. Usı 
prujinanı 1,2 sm ge sozıw ushın qansha jumıs orınlaw kerek boladı?
4. Massası 1 kg bolǵan dene 180 m biyiklikten erkin túsip kiyatır. 
Deneniń qozǵalısınıń altınshı sekundınıń aqırındaǵı kinetikalıq hám 
potenciallıq energiyaları qansha boladı?
5. Shtanga kóteriwshi massası 180 kg bolǵan shtangani 2 m biyiklikke 
birden kótergende qansha jumıs orınlanadı?
6. Kran uzınlıǵı 7 m hám kese-kesimi 75 sm
2
bolǵan tutas polat 
cilindrdi gorizont baǵıtındaǵı awhaldan 60 m biyiklikke kótergende 
qansha jumıs orınlaytuǵınlıǵın tabıń. Polattıń tıǵızlıǵı 7,8 · 10
3
kg/m
3
. 
7. Massası 250 g bolǵan erkin túsip kiyatırǵan deneniń tezligi joldıń 
belgili bóliminde 1 m/s shamasınan 9 m/s shamasına shekem arttı. 
Usı jolda salmaq kúshi orınlaǵan jumıstı tabıń.
8. Belgili tezlik penen qozǵalatuǵın deneniń impulsi 10 kg · m/s, 
kinetikalıq energiyası 50 Dj. Deneniń tezligin hám massasın tabıń.
9. Uzınlıǵı 3 m hám massası 40 kg bolǵan baǵana Jerde jatırıptı. Onı 
vertikal qılıp qoyıw ushın qansha jumıs orınlaw kerek?
10. 60 m biyiklikten erkin túsip kiyatırǵan massası 0,5 kg bolǵan 
deneniń Jerdiń betinen 20 m biyikliktegi potenciallıq hám kinetikalıq 
energiyaların tabıń.
11. Tas joqarıǵa qaray 20 m/s tezlik penen atıldı. Qanday biyiklikte 
tastıń kinetikalıq hám potenciallıq energiyaları óz ara teńlesedi?
12. Gorizont baǵıtındaǵı bette dene 100 N kúshtiń tásirinde teń ólshewli 
qozǵalmaqta. Sırtqı kúshtiń tásiri toqtaǵannan keyin dene 2 m 
aralıqqa jıljıp barıp toqtadı. Súykelis kúshiniń jumısın tabıń.

---

169
VII bap. Jumıs hám energiya. Energiyanıń saqlanıw nızamı
13. Eger bala 0,5 saatta 180 kDj jumıs orınlaǵan bolsa, onıń paydalı 
quwatın tabıń.
14. Avtomobilge quwatı 250 kVt bolǵan dvigatel ornatılǵan. Ol 1 saatta 
360 MDj paydalı jumıs orınladı. Avtomobildiń PJK in tabıń.