Bap new indd

Tezlikti ólshew
Qozǵalatuǵın denelerdiń tezligi arnawlı 
ásbaplardıń járdeminde ólshenedi. Mısalı, 
avtomobil, keme, samolyottıń tezligi spido-
metrdiń (inglisshe speed – tezlik, latınsha 
metreo – ólshew) járdeminde ólshenedi.
Siz avtomobillerge ornatılǵan spidometrdi 
kórgensiz (27-súwret). Onıń islew principi 
avtomobildiń dóńgeleginiń waqıt birligindegi aylanıw sanın ólshewge 
tiykarlanǵan. Mısalı, shinanıń sırtqı betiniń uzınlıǵı 2 m bolsa, onda dóńgelek 
hárbir aylanǵanda avtomobil 2 m aralıqtı basıp ótedi. Eger 1 sekundta 
dóńgelek 10 ret aylanatuǵın bolsa, usı waqıt ishinde avtomobil 20 m aralıqtı 
basıp ótken boladı. Bunday jaǵdayda avtomobildiń spidometriniń kórsetetuǵın 
tezligi 20 m/s yamasa 72 km/saat boladı. Jerde turıp, aspanda ushıp baratırǵan 
samolyottıń tezligin, joldıń shetinde turıp, jaqınlasıp kiyatırǵan avtomobildiń 
tezligin anıqlaytuǵın da ásbaplar bar. Jol patruli xızmetiniń xızmetkerleri 
usınday arnawlı ásbap– radardıń járdeminde mashinalardıń tezliklerin 
anıqlaydı.
Tayanısh túsinikler: teń ólshewli qozǵalıstıń tezligi, tuwrı sızıqlı teń 
ólshewli qozǵalıstıń tezligi, tezliktiń birlikleri, spidometr.
1. Qoyannıń tezligi 54 km/saat. Delfinniń tezligi bolsa 20 m/s. Usı tezliklerdiń 
qaysısı úlken?
2. Aǵıstnıń tezligi 0,5 m/s bolǵan dáryada ıǵıp baratırǵan sal 15 km joldı qansha 
waqıtta basıp ótedi?
1. Tezliklerdi km/saat da ańlatıń: 2 m/s, 5 m/s, 20 m/s, 50 m/s.
2. Metronıń eskalatorınıń uzınlıǵı 18 m. Ol adamdı 12 sekundta joqarıǵa alıp 
shıǵadı. Eskalatorda turǵan adamnıń tezligin tabıń.
27-súwret. Avtomobildiń 
spidometri

---

32
Kinematika tiykarları
3. Velosiped teń ólshewli qozǵalıp, 15 minutta 4,5 km aralıqtı basıp ótti. Onıń 
tezligin m/s esabında tabıń.
4. Teń ólshewli qozǵalıstaǵı avtomobil 30 minutta 40 km aralıqtı basıp ótti? 
Avtomobil tezligin tabıń.