Bap new indd

13-§. DENELERDIŃ ERKIN TÚSIWI
Birdey biyiklikten taslanǵan tas hám párdiń jerge hár qıylı waqıtlarda 
túsiwin baqlaǵan áyyemgi grek filosofı Aristotel 
Jerdiń tartıw kúshiniń tásirinde awır deneler jeńil 
denelerden salıstırǵanda aldın túsedi, degen juwmaqqa 
kelgen. Bul durıs emes tálimattı derlik eki mıń jıl 
dawamında durıs dep esaplandı. Italiyalı alım Galileo 
Galileydiń (1564–1642) XVI ásirdiń aqırında ótkergen 
tájiriybelerden keyin Aristoteldiń pikirleri durıs emes 
ekenligi dálillendi.
Galiley Piza minarınan (42-súwret) polat hám tas 
shariklerdi bir waqıtta taslap, olardıń jerge bir waqıtta 
túsiwine isenim payda etti. Galiley tómendegishe kóz 
aldına keltirdi (gipotezanı ilgeri súrdi): eger hawanıń 
qarsılıǵı bolmasa, onda biyik minardan bir waqıtta 
taslanǵan polat sharik penen jeńil pár bir waqıtta 
jerge túsedi. Bul gipotezanı tekseriw ushın uzın 
shiyshe naydıń ishine polat sharik hám qustıń pári 
jaylastırıladı. Hawası bar nayda polat sharik párden 
burın túsiwi baqlanadı (43-a súwret). Naydan hawa 
sorıp alınǵanda bolsa polat sharik hám pár bir waqıtta 
túsedi (43-b súwret). Bul tájiriybe Galileydiń pikiriniń 
durıs ekenligin tastıyıqlaydı.
Deneniń hawasız jerde tek Jerdiń tartıwınıń 
tásirindegi Jerge qaray qozǵalısı erkin túsiw 
dep ataladı.
42-súwret. Piza minarı.
43-súwret. 
Siyrekletilgen hawadaǵı 
denelerdiń qozǵalısı.
a)
b)

---

49
II bap. Tuwrı sızıqlı háreket
Deneniń erkin túsiwi tuwrı sızıqlı teń ólshewli ózgermeli qozǵalısqa anıq 
mısal boladı. Belgili bir biyiklikten taslanǵan sharik teń ólshewli tezleniwshi 
qozǵalıp, onıń tezligi hár sekundta 9,81 m/s qa artıp baradı (44-súwret).
Erkin túsiwshi deneniń tezleniwi turaqlı bolıp, bul shama erkin