Bap new indd

túsiw tezleniwi dep ataladı hám g háribi menen belgilenedi.
Bunda: g = 9,81 m/s
2
.
Dál ólshewler Jer júziniń hár qıylı geografiyalıq keńliklerinde erkin túsiw 
tezleniwiniń mánisleri hár qıylı ekenligin kórsetti. Mısalı, 
bul tezleniw polyuste g = 9,83 m/s
2
bolsa, ekvatorda 
g = 9,78 m/s
2
qa teń. Onıń tiykarǵı sebebi Jerdiń absolyut 
shar formasında emes ekenligi bolıp tabıladı. Erkin túsiw 
tezleniwin shama menen 9,8 m/s
2
, ayırım jaǵdaylarda 
dóńgeleklep 10 m/s
2
qa teń dep alıw múmkin.
Erkin túsiw tezleniwi vektorlıq shama bolıp, ol barlıq 
waqıtta tómenge tik baǵıtlanǵan boladı.
Tuwrı sızıqlı teń ólshewli ózgermeli qozǵalısqa tiyisli 
barlıq formulalardı erkin túsiwge qollanıw múmkin. Tek 
bunda a tezleniwdi g erkin túsiw tez-leniwi menen, s joldı 
h biyiklik penen almastırıw jetkilikli. Usıǵan baylanıslı 
erkin túsiwge tiyisli bolǵan tómendegi formulalardı jazıw 
múmkin:
1. Erkin túsip atırǵan deneniń 
t waqıttaǵı tezligi:
υ = υ
0
 + gt; (1) υ
0
 = 0 de: υ = gt.
2. Erkin túsip atırǵan deneniń ortasha tezligi: 
υ
ort
 = υ
0
+ 
gt
2 ; (3) υ
0 
= 0 de: υ
ort
 = 
gt
2 . (4)
3. Erkin túsip atırǵan deneniń túsiw biyikligi:
h = υ
0
t + 
gt
2 
2
; (5) υ
0 
= 0 de: h = 
gt
2 
2
. (6)
(2)
t
0
= 0 s
υ
0
= 0
υ
1
= 9,81
υ
2
= 19,62
υ
3
= 29,43
υ
4
= 39,24
44-súwret. Erkin 
túsip atırǵan 
deneniń qozǵalısı.
t
1
= 1 s
t
2
= 2 s
t
3
= 3 s
t
4
= 4 s
4. Fizika 7-kl.

---

50
Kinematika tiykarları
Másele sheshiw úlgisi
Dene biyiklikten jiberilgende 5 s da jerge tústi. Dene qanday biyiklikten 
taslanǵan? Ol jerge qanday tezlik penen túsken? g = 10 m/s
2
dep alınsın.
 
Berilgen: 
Formulası: 
Sheshiliwi:
t = 5 s; υ
0
= 0;
g = 10 m/s
2
. h = 
gt
2 
2
;
Tabıw kerek: υ = gt.  υ = (10 · 5) m/s = 50 m/s.
h – ? υ – ?
Juwabı: h = 125 m; υ = 50 m/s. 
Tayanısh túsinikler: erkin túsiw, erkin túsiw tezleniwi.
1. Eki birdey tastı birdey biyiklikten izli-izinen jiberilse, túsiw barısında olardıń 
arasındaǵı aralıq ózgere me?
2. Qanday da bir biyiklikten baslanǵısh tezliksiz taslanǵan dene 5 s ta jerge tústi. Ol 
qanday biyiklikten taslanǵan?
1. Dene belgili biyiklikten taslap jiberildi. Erkin túsip atırǵan deneniń 6 s tan keyingi 
tezligi qansha bolǵan? Usı waqıt dawamında dene qansha biyiklikti basıp ótken? 
Usı hám keyingi máselelerde
g = 10 m/s
2
dep alınsın. 
2. Belgili bir biyiklikten taslap jiberilgen dene erkin túspekte. Ol qansha waqıtta
40 m/s 
tezlikke iye boladı? Bunday waqıt dawamında dene qanday aralıqtı basıp ótedi?
3. Dene belgili biyiklikten
15 m/s tezlik penen tik tómenge ılaqtırıldı. 3 s tan keyin 
dene qanday tezlikke iye bolǵan? Usı waqıt dawamında dene qansha biyiklikti 
basıp ótken?