Bap new indd

V bap.
SÍRTQÍ KÚSHLERDIŃ TÁSIRINDE 
DENELERDIŃ QOZǴALÍSÍ
26-§. PÚTKIL DÚNYALÍQ TARTÍLÍS NÍZAMÍ
Ay hám basqa planetalar sheńber boylap derlik turaqlı tezlikte qozǵaladı. 
Hárqanday deneniń sheńber boyınsha qozǵalıwı ushın oǵan turaqlı kúsh 
tásir etip turıwı kerek. Eger planetalarǵa bunday kúsh tásir etpese, olar 
tuwrı sızıqlı teń ólshewli qozǵalǵan bolar edi. Endi dinamikanıń nızamların 
qollanıp, Aydıń Jer átirapındaǵı aylanıwın kórip shıǵamız. Ay turaqlı kúshtiń 
tásirinde sheńber boylap qozǵaladı. Bul kúsh Jerdiń tartıw kúshi bolıp, ol 
Nyutonnıń II nızamı boyınsha: |F| = m|a| formulası menen anıqlanadı, yaǵnıy 
Aydıń massası m qansha úlken bolsa, tartısıw kúshi de sonsha úlken boladı: 
|F| ~ m. Nyutonnıń III nızamındaǵı keri tásirine qaray Ay hám Jerdi sonday 
kúsh penen tartadı: |F| = M|a|, yaǵnıy Jer massası M qansha úlken bolsa, 
tartılıw kúshi de sonsha úlken boladı: massası |F| ~ M. Eger tartılıw kúshi 
F hám deneniń massası m ge, hám Jerdiń massası M ge proporcional bolsa, 
onda bul kúsh olardıń kóbeymesine proporcional bolıp tabıladı: 
| F | ~ mM. (1) 
Jerdiń orayınan Jerdiń betine shekem bolǵan aralıq Jerdiń orayınan Ayǵa 
shekem bolǵan aralıqtan 60 ese kishi. Deneniń Jer betindegi orayǵa umtılıwshı 
kúshi bolsa, Aydıń orbita boyınsha qozǵalısındaǵı orayǵa umtılıwshı kúshinen 
3600 ese úlken, yaǵnıy: 
|F| ~ 1/r
2
. (2)
(1)- hám (2)-baylanıslardı ulıwmalastırıp jazsaq: | F | ~ mM/r
2
yamasa:
|F| = G mM
r
2
, (3)
bunda G – proporcionallıq koefficienti.
Nyutonnıń tartısıw kúshiniń bunday tábiyatı tek Jer menen Ay arasındaǵı 
tartılıw ǵana emes, al Quyash penen Jerdiń (88-súwret), basqa planetalar 
7. Fizika 7-kl.

---

98
Dinamika tiykarları
menen Quyash, átirapımızdaǵı deneler menen Jerdiń arasındaǵı tartısıwǵa 
da tiyisli ekenligin oylap taptı. Onıń juwmaǵınan kelip shıǵıp, álemdegi 
denelerdiń óz ara tartısıw kúshi tómendegidey formula menen anıqlanadı:
F = G 
m
1
m
2
r
2
, (4)
Bunda m
1
, m
2
– tásirlesip atırǵan denelerdiń mas-
saları, r – olar arasındaǵı aralıq (massaları orayınan 
ólshenedi), G – proporcionallıq koefficienti bolıp, ol 
gravitaciyalıq turaqlılıq dep ataladı. (4)-formuladaǵı 
F gravitaciyalıq tartısıw kúshin ańlatadı. Bul nızam 
álemdegi barlıq deneler ortasındaǵı óz ara tartısıw 
kúshin ańlatqanı ushın onı Pútkil dúnyalıq tartılıs nızamı dep ataydı. Bul 
nızam tómendegishe táriyiplenedi: