Baqo umarov
Download 51.28 Kb. Pdf ko'rish
|
|
^ 0 Birlam chi va ikkilam chi nitrobirikm alarning atsi-shakl tuzlari sovuqda mineral kislota ta ’sirida aldegid va ketonlar hosil qiladi: + NaOH + H 2 S0 4 + H20 2 R-CH 2 -N 0 2 ------► 2 R-CN= N-ONa ---------► 2 R-CN= N-OH----- 0 & ----- ► R -C + N , 0 + H,0 H + NaOH + H 2 S0 4 + H20 2 RiCH-NO-. ------► 2 R2C = N-ONa --------- ► 2 R,C = N-OH -------- ♦ ' 4 0 R ^ S anoatda birlam chi nitrobirikm alarning 85 % li sulfat kislota bilan qiz dirib, karbon kislotalari va gidroksilam in hosil qilishidan foydalanadilar: R-CH 2 - N 0 2 + H 2 S 0 4 + H20 -------- ► R - COOH + NH,OH ' H 2 S 0 4 karbon gidroksilamin kislota sulfati Reaksiya mexanizmi quyidagicha amalga oshadi: H" , OH R -C H ,-N 0 2 +=* R-CH= N-OH -------► R-CH = N ^ ---------- ► I OH H 20 0 + + HjO -Г H2O R-CHsN-ОИ ------ * R-CH=N-OH - -----» R-C-NHOH ---------- -H ” (i»H 0 -----► R-COOH + NH2OH AROM ATIK N ITR O B IR IK M A LA R N o m e n k l a t u r a s i A rom atik qator nitrobirikmalarining nomlanishi, odatda, tegishli aromatik uglevodorodlar nom idan kelib chiqadi. Nitroguruh soniga qarab ular, mono- , di- va trinitrobirikm a bo'lishi m um kin. Halqadagi nitroguruhlarning holati o -, m -, p- harflari bilan, yoki raqam lar orqali belgilanadi: N 0 2 & n o 2 meta- dinitrobenzol CH, О- N 0 2 .OJ n o 2 2,4,6 - trinitrotoluol O l i n i s h i Arenlarga konsentrlangan nitrat va sulfat kislotalari (nitrolovchi aralashma) aralashm asi ta ’sir ettirib, nitrobirikm alar olinadi. M asalan: H 2 SO 4 / ^ / N O j + H0-N0 2 ----------► I О Т + H20 benzol nitrobenzol Reaksiyaning m exanizm i quyidagicha: aw al nitrat va sulfat kislotalar ta ’sirlashib, nitrosulfat kislotani hosil qiladi: o 2 n - o h + h o - s o 2- o h ---- ► o 2 n - o - s o 2- o h + H20 nitrosulfat kislota Keyin nitrosulfat kislota kation va anionga dissotsilanadi: [ N 0 2]+ (nitroniy) kationi arom atik halqadagi vodorod atom laridan birini alm ashtiradi. Vodorod esa H + proton holida ajraladi. Benzol halqasini nitrolash reaksiyasi qiyin o 'tadi, lekin uning gom ologlari benzolga nisbatan oson nitrolanadilar. Yon zanjirda nitroguruh tutgan nitrobirikmalar, m asalan, fenilnitrom etan C 6 H 5 —C H 2 —N 0 2 alifatik qatordagi nitrobirikm alam ing olinishi usullaridan foydalanib olinadi. N itrobirikm alam ing m uhim xossalaridan biri shuki, ular qaytarilganda aromatik am inlar hosil bo'ladi. Ularning aromatik am inlargacha qaytarilishini bir necha usullarda olib borish mum kin: 1. K i s l o t a l i m u h i t d a Qaytarilish bir necha oraliq m ahsulotlar hosil bo'lishi orqali boradi. Qaytaruvchi sifatida vodorod ishlatiladi va oxirgi mahsulot sifatida anilin hosil b o 'lad i, m asalan: o 2 n - o - s o 2- o h [N02]+ + HSCV H 7>kompleks o-kompleks nitrobenzol ( O J + H2o toluol fenilnitrometan X o s s a l a r i Zn + HCI -H20 nitrobenzol nitrozobenzol fenilgid- roksilamin anilin 2. Neytral yoki kuchsiz kislotali muhitda N itrobirikm alam ing qaytarilishi uchun zarur b o ‘gan vodorod, odatda, rux bilan am m oniy xloridning suvli eritm asi t a ’sirlashuvidan hosil bo'ladi. N eytral yoki kuchsiz kislotali m uhitda nitrobenzolni qaytarilishi natijasida fenilgidroksilam in hosil bo'ladi va keyinchalik uni anilingacha qaytarish mumkin. 3. Ishqorli muhitda Q aytarilish uchun kerakli vodorod, odatda, rux m etalining ishqor bilan reaksiyasidan olinadi: I- bosqich: -NO, Zn +NaOH - H20 nitrozobenzol + H 2 -N = 0 -NH-OH fenilgidroksilamin II- bosqich: О ( 5 ) - n = n - ( o ) azobenzol H20 + 2H О azoksibenzol Q ) - N - S l - ( gidrazobenzol H20 III- bosqich: ( Q ^ N H - H N gidrazobenzol + H 2 2 ( 0 ) - N H 2 anilin Kuchli m a’dan kislotalar ta ’sirida gidrazobenzol benzidin deb nom langan m oddaga qayta guruhlanadi (N .N . Zinin). Bu reaksiya benzidinli qayta guruhlanish deb ataladi. - ------------ j • r ------------ j + j_J + h - ( 0 ) - n h 4 - h n - ( 0 ) - h ---------- ► h 2 n - ( o ) — ( 0 ) - n h 2 gidrazobenzol benzidin (n,n’-difenildiamin ) ALIFATIK AM IN LAR U glevodorodlardagi vodorod atom larining -N H 2 -N H R yoki -N R R g uruhlarga alm ash in ish id a n olingan hosilalari a m i n l a r deyiladi. U lar molekulasidagi uglevodorod radikallarining soniga qarab birlam chi, ikkilamchi va uchlam chi aminlarga bo'linadi: / R r - n h 2 r - n h - r r - n 4 birlamchi ikkilamchi R amin amin uchlamchi amin B irlam chi am in lar tarkibiga kiruvclii — N H 2 guruhiga a m i n o g u r u h , ikkilamchi aminlardagisi >N H i m in o g u r u h deyiladi. A m inlar molekulasidagi radikallarring xususiyatiga qarab, alifatik (C nH 2 n+ 1 - N H 2) va arom atik am inlar (C 6 H ,—N H 2)ga bo'linadi. N o m e n k l a t u r a v a i z o m e r i y a s i O datda, am inlarning nomi uglevodorod radikallari nomiga “ a m i n ” so'zini qo'shib hosil qilinadi: CH 3 -NH: H jC-NH-CH j HjC-^J-CHj CH 3 - С Н ,-CH 2 -NH 2 metilamin dimetilamin CH 3 propilamin trimetilamin CH 3 -CH-NH: CH 3 -CH 2 -CH-NH 2 (CH 3 ) 3 C-NH 2 CH 3 CH 3 uchlamchi izopropilamin ikkilamchi butilamin butilamin A m inlarning izomeriyasi uglerod zanjirining qanday tarm oqlanganligi va am inoguruhning joylashgan o'rn ig a qarab aniqlanadi. B undan tashqari, am inlar u ch u n m e t a m e r i y a hodisasi ham xarakterli dir. M asalan, ikkilam chi dietilam in C 2 H 5 —N H —C 2 H 5 birlam chi butilam inga C 4 H 9 —N H 2 m etam erdir. O lin is h u s u l l a r i 7. A l k il g a l o g e n id l a r g a a m m i a k n i n g ta ’s i r i ( G o f m a n r e a k s i y a s i ) Bu reaksiyani olib borish uchun alkilgalogenidga am m iakning spirtli eritm asi t a ’sir ettirib, qizdiriladi. Bunda dastlab tegishli am inning tuzi hosil bo'ladi. Am inning tuzi reaksiyaga kirishmagan am m iak ta ’sirida parchalanib, birlam chi am in hosil qiladi: R-I + NH 3 ----- *• R-NH, I a lk i l a m i n v o d o r o d io did tuzi R -N H , I + N H ; -------► R - N l l ; + NH.,1 a lk ilam in Reaksiyaning keyingi bosqichida birlam chi am in ikkilam chi am inga aylanadi: + NH 3 R - N H + R I ----- ► [ R - N H , - R ] - I ---------- " R - N H - R + NH4 I dialkilamin U chlam chi am inlar ham xuddi shu usulda ikkilam chi am inlardan sintez qilinadi: R - N H - R + R-I R- NH- R I +NH 3 R - N - R R - NH, I R trialkilammoniy trialkilami iodidi 2. N itrobirikm alar, nitrillar, oksim lar yo k i gidrazonlarning qaytarilishi Bu jarayon qalay va vodorod xlorid kislotasi yordam ida amalga oshiriladi yoki katalizator ishtirokida vodorod bilan qaytariladi: [Ni] H 3 C - N 0 2 + 6 H -------- nitrometan [Ni] R - C s N + 2 H 2 -------- alkilnitril [Ni ] НзС-jp- CH 3 + 2 H 2 -------- N-OH atseton oksim + 2 H 2 [Ni] H 3 C- CH 2 - (p - CH 3 * N-NHC,,Hs metiletilketon fenilgidrazoni ► H3C -N H 2 + 2 H20 R - C H 2- N H 2 alkilamin Н з С - C H - С Н з + H 20 1 ^H 2 izopropilamin н 3с - сн2 - рч - c h 3 + е д а N H 2 anilin ikkilamchi butilamin 3. Karbon kislotalar am idlarini N aO B r ishqoriy eritm asi bilan qizdirish ( Gofmanning qayta guruhlanish reaksiyasi) Bu reaksiyada qayta guruhlanish sodir b o'ladi va natijada am inoguruh bevosita radikal bilan bog'lanadi: J D A R - C 4 + 2 NaOH + NaOBr -----► R-NH, +N a,C 0 3 +NaBr + H; NH 2 F i z i k a v i y x o s s a l a r i A m inlarning oddiy vakillari — m etilam in, dim etilam in va trim etilam in gazsim on m oddalar, o ‘rta vakillari suyuqlik, yuqori vakillari qattiq m od da- lardir. A m inlarning quyi vakillari yoqimsiz o 'tk ir am m iak hidli m oddalar bo'lib, suvda yaxshi eriydi. U larning yuqori vakillari hidsiz, suvda erim aydi. A m inlarning m olekulalari ham vodorod bog'lari hisobidan assotsiatlar hosil qiladi, am m o bu xossa spirtlarga nisbatan апсла zaii iianioyon d o tauj: R R -N ^ " i R H - N H - R U chlam chi etilam inning fazoviy jihatd an vodorod bog'i orqali assotsiat hosil qilish im koniyati bo'Im agani uchun o'zining izom eri geksilam inga nisbatan ancha past haroratda qaynaydi: 2 1 - j a d v a 1 . Aminlarning fizikaviy xossalari Amin Formulasi T 1 suyuq> ° c T 1 q a y n .> °C d 420 pKa* Metilamin Dimetilamin Trimetilamin Etilamin Dietilamin Trietilamin Geksilamin Etilendiamin Geksametilen- diamin 2-Aminoetanol Etilenimin Anilin CH 3 NH 2 (CH3)2NH (CH3)3N C 2 H 5 NH 2 (C 2 H5)2NH (C 2 H5)3N C 6 H, , NH 2 H 2 N(CH 2 ) 2 NH 2 H 2 N(CH 2 ) 6 NH 2 h 2 n c h 2 c h , o h H2C CH 2 NH C 6 H 5 NH 2 -92 -96 -124 -81 -51 -115 -19 8,5 42 - 6 -7 7 4 17 56 90 133 116.5 204.5 171 55 184 0,7054 0,7242 0,8929 1 , 0 2 2 0,8331 1,0248 1 0 , 6 1 0 ,8 9.8 1 0 ,6 10,9 1 0 .8 10,7 1 0 , 0 1 0 , 0 9.5 8 ,1 4.6 + * - RNH 3 protonlangan hosila - kislotalar uchun A m in la rn in g m o le k u ly a r m assasi o rtish i b ilan u la rn in g z ic h lig i, suyuqlanish va qaynash haroratlari ortadi, suvda eruvchanligi esa kam ayadi ( 2 1 -ja d v a l).)O ddiy am in larn in g tuzilishi p iram id ag a o 'x sh a y d i, sh u n in g uchun ularda optik izom eriya kuzatilm aydi. Azot atom ining protonlanishi natijasida am in lar tu zlar hosil qiladi va alk ilam m oniy guru hining tuzilishi te tra e d rg a y aq in lash a d i. B irlam chi a m in la r suvda erig a n id a R - N H 3+ k atio n in i hosil qiladi va m uhit ishqoriy b o 'la d i. T rim e tila m in m iso lid a esa k a tio n n in g hosil b o 'lish i va so lv a tla n ish i q iy in la sh a d i, n a tija d a uchlam ch i am inlarning asosli xossalari birlam ch i va ikkilam chi am inlarga nisbatan zaiflashadi. K i m y o v i y x o s s a l a r i Aminlar am m iak singari asos xossaga ega, bu azot atom ining erkin elektron jufti borligi uchun protonni biriktirib olish xossasi va alkilam m oniy kationoni hosil qilishi bilan tushuntiriladi: HOH ; - » H + + OH^ R - N H 2 + H* RNH 3 1. T u z h o s i l q i li s h r e a k s i y a s i A m inlar asos xossalarini nam oyon qilib, kislotalar bilan reaksiyaga kirishadi va tuz hosil qiladi: R2NH + HCI R2NH • HCI yoki [ R 2 NH 2 f СГ Masalan: CH 3 NH 2 + HCI ------ ► [CH 3 NH3]"CI ' m etilam m oniy xlorid (CH 3)2 NH + HCI -----► [(CH 3 ) 2 NH2]+CI ‘ dim etilam m oniy xlorid 2 . A m i n l a r n i a l k i l l a s h Am inlarga alkilgalogenidlar ta ’sir ettirilganda, am inoguruhdagi vodorod atom i radikalga alm ashinadi va tuz hosil bo'ladi: R -N H 2 + R - 1 --------- * [R 2 NH 2 ]+1“ dialkilammoniy iodid 3 . A m i n l a r n i a t s i l l a s h B irlam chi, ikkilam chi am inlarga organik kislotalar galogenan-gidridlari va angidridlari t a ’sir ettirilsa, am idlar hosil bo'ladi: о c h , - n h 2 + с н , - с -----► С Н з - NH - С - С Н з Cl sirka kislotaning metilamidi 4. Am inlarga nitrit kislota ta ’siri Birlamchi alifatik am inlarga nitrit kislota ta ’sir ettirilganda (m etilam indan tashqari) azot va spirt hosil bo'ladi: CH;,-CH 2 -CH 2 -NH 2 + HNO, ------► CH,-CH 2 -CH2-OH + N,T + H,0 propilamin Ikkilamchi alifatik aminlarga nitrit kislota ta ’sir ettirilganda, nitrozam inlar hosil bo'ladi: Н з С Н з С /N H + H 0 - N = 0 ----- ► / N = N - 0 + H20 C,HS C2H, metiletilamin metiletilnitrozamin U ch lam chi alifatik am inlar nitrit kislota ta ’siriga chidam li. Bu reaksiya natijasida nitrit kislotaning tuzlari hosil bo'ladi. 5. Uchlamchi am inlarga oksidlovchilarning ta ’siri U chlam chi am in lar nadkislotalar bilan oksidlanganda N -o k sid larg a aylanadi: (CjHOjN + С Н з С О О О Н ------► (C 2 H,) 3 N->0 + С Н з С О О Н trietilamin trietilamin sirka kislota oksid To ‘rtlam chi am m oniy asoslari U chlam chi am inlarga alkilgalogenidlar t a ’sir ettirilganda, to 'rtlam ch i am m oniy tuzlar hosil bo'ladi: (C2H5)3N + C2H5- I -----► [ (C2H5 )4N ]+1" tetraetilammoniy iodidi Bu tuzlarga kum ush gidroksidi ta ’sir ettirilganda, tetraalk ilam m on iy asoslari olinadi: [(C2H5 )4N]+ Г + AgOH -------- ► [(C 2HS )4N ] TOH‘ + Agl J- tetraetilammoniy gidroksidi D iam inlar M olekulasida ikkita am inoguruh bo'lgan organik birikm alar diam inlar deyiladi. U lar o'ziga xos hidga ega, suvda yaxshi eriydi. D iam inlarni olish usullari m onoam inlarni olish usullariga o'xshaydi, biroq dastlabki m odda sifatida bifunksional birikm alar ishlatiladi: Etilendiam in H j N - C H ,—С Н ,—N H 2 diam inlam ing eng oddiy vakilidir. T e tra m e tile n d ia m in H 2N —(C H 2)4~ N H 2 esa kristall m o d d a , 27UC da suyuqlanadi. Pentam etilendiam in H ,N —( C H ,) ,- N H 2170 "C da qaynaydigan zaharli suyuqlik. U am inokislotalar va oqsillarning parchalan ish idan hosil bo'ladi. G eksam etilen-diam in- H 2N -(C H 2)f,-N H 2 42 ”C da suyuqlanadigan qattiq m odda. Sanoatda neylon tolasi va plastm assalar olishda m uhim xom ashyo hisoblanadi. Aminospirtlar M olekulasida am ino- va gidroksil guruhlari bo'lgan organik birikm alar am inospirtlar deyiladi. H O —C H j—C H j—N H , etanolam in (2-am inoetanoI) A m inospirtlam ing katta aham iyatga ega bo'lgan eng m uhim vakili — etanolam in, etilenxlorgidringa am m iak t a ’sir etib olinadi: HOCH2CH2CI + NH, ------- ► HOCH, - CH2 - NH2 + HCI etilenxlorgidrin etanolam in(kolam in) (2-xloretanol) yoki etilen oksidiga am m iak biriktirib olinadi: H ,^ — CH, + NH3 ----- ► HO - CH2 - CH2 - NH, О 2- aminoetanol etilen oksid E tan o lam in — quyuq m oysim on suy uqlik, suv bilan istalgan nisb atd a a ra la sh a d i, k uchli ishqoriy xossaga ega. Y uqorida k e ltirilg a n u sulda m o n o e ta n o la m in bilan birga d ie ta n o la m in va trie ta n o la m in ham hosil bo 'lad i: 2 HOCH,-CH2NH2 + 3 H,!^— C H ,-----* (HOCH2CH2)2NH + (HOCH,CH,)3N О dietanolamin trietanolamin Etanolam inlar texnikada emulgatorlar va boshqa sirt faol m oddalar sifatida keng ishlatiladi. G azlarni tozalash jarayonida, mahsulotlarni yoqish natijasida hosil b o 'ladigan gazlar aralashm asidan karbonat angidridini to zalab olishda undan unum li foydalanadilar. Bu usul bilan olingan karbonat angidrid quruq m uz olish u ch u n sarflanadi. Xolin — oksietiltrim etilam m oniy gidroksidi. л Н О С Н , - Н , С ч / С Н з л / N x НзС СНз xolin ОН Bu birikmada azot atomi uchta metil va bitta oksietil guruh bilan bog'langan. Xolin letsitinlar tarkibiga kiradi - hayvonot va o'sim lik organizm larida keng tarqalgan yog'sim on m oddalardan iborat bo'lib, ularning tarkibidan ajratib olish m um kin. Sintetik usulda xolin odatdagi haroratda trim etilam inga etilen oksidi bilan ishlov berib olinadi: (C H 3)3N H ,0 H 2C g ,C H , + (C H 3)3N H * O H ‘ (C H 3)3N H T O H 'Н О С Н 2- Н , С /С Н з N H 3C / C H 3. OH" Xolin kuchli ishqoriy xossaga ega, kislotalar bilan oson reaksiyaga kirishib, tuzlar hosil qiladi. Xolinni sirka angidridi bilan atsillash natijasida xolin atsetat hosil bo'ladi, u k o 'p in ch a atsetilxolin ham deb nom lanadi: Download 51.28 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|