Barcha turdagi kompyuter xizmatlarini taklif qilamiz

Download 488.85 Kb.

bet	37/37
Sana	21.11.2023
Hajmi	488.85 Kb.
	#1792882

1 ... 29 30 31 32 33 34 35 36 37

1. Ko'rsatish va Tushunish: Komunikativ konsepsiyaga asosan yaratilgan xaritalar, o'qilishini oson va aniq qilishga xizmat qiladi. Har bir element - yo'l yo'riqsha, hududlar, masofalar - ko'zga to'g'ri tushuntirilgan bo'lishi, xaritaning muvofiq maqsadi edi. Bu esa, har bir ma'lumotni o'qishda va tushunishda osonlik yaratadi.
2. Munosabat va Ma'lumot Almashishi: Komunikativ konsepsiyasi, geografik ma'lumotlarni yetkazishda munosabatni mustahkamlayadi. Xaritalar orqali insonlar o'rtasida munosabatlarni kuchaytirish, ma'lumot almashishni yanada sodda va samarali qilishda bu konsepsiya katta ahamiyatga ega bo'ladi.
3. Mustaqil Amaliyot: Komunikativ konsepsiyaga asosan yaratilgan xaritalar, ularga qo'yilgan ma'lumotlarni mustaqil ravishda o'rganish va ularga amal qilish imkoniyatini ta'minlayadi. Xarita ko'rib, insonlar o'z manzilini topishda, sayohat yo'laklarini rivojlantirishda va boshqa amaliyotlarda foydalanishlari mumkin.
4. Texnologik Yondashuv: Kartografiya fanining kommunikativ konsepsiyasi, yangi texnologiyalardan keng qo'llanib, interaktiv xaritalar, onlayn platformalar va boshqa ma'lumotlar texnologiyasi vositalari orqali insonlar o'rtasidagi geografik ma'lumot almashishni yaxshi ta'minlayadi.
5. Xaritalar Bilan Biznes va Iqtisodiy Faoliyat: Komunikativ konsepsiyani o'rganish, xaritalarni biznes va iqtisodiy sohalarda qanday foydalanish mumkinligini tushunishni o'z ichiga oladi. Xaritalar, korxona strategiyasini rivojlantirishda, bozorlar va mijozlar bilan munosabatni mustahkamlashda, boshqa biznes asoslarini rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi.
6. Tarixiy va Madaniy Geografika: Komunikativ konsepsiyasi, xaritalarni tarixiy va madaniy geografik ma'lumotlarni o'rganishda, insonlarning tarixiy joylarni tushunishida yordam beradi. Bu esa, tarixiy yodgorliklarni o'rganish, turistik sayohatlar va madaniy meroslar orqali insonlar o'rtasidagi munosabatlarni kuchaytirishda muhim ahamiyatga ega bo'ladi.
Komunikativ konsepsiyani o'rganish, kartografik fanlar tizimini yanada samarali va jadal rivojlantirish imkoniyatini ta'minlaydi. Ushbu konsepsiya, xaritalar orqali geografik ma'lumotlarni yetkazish, ulardan oqim tuzish va insonlar o'rtasidagi munosabatlarni kuchaytirishda katta o'rin tutadi.
Начало формы
9. Kartografiya fanida qanday konsepsiyalar mavjud. Shundan til konsepsiyasi haqida gapiring
**Kartografiya Fanida Til Konsepsiyasi: Xaritalar Orqali Tilni O'rganish va Tarqatish**

Kartografiya fanida til konsepsiyasi, xaritalar orqali insonlarning tillarini o'rganish, tarqatish va ularga kirishishda o'zini namoyish etadi. Bu konsepsiya, xaritalar orqali tilni yaxshi tushunish, boshqa tillarni o'rganishda yordam berish, va insonlar orasidagi tillararo munosabatlarni kuchaytirishda ahamiyatga ega bo'lgan fan sohasidir.

---

Kartografiya fanida til konsepsiyasi, xaritalar orqali tillarni o'rganish, tarqatish va ularga kirishishda muhim ahamiyatga ega bo'lgan jarayonlarni izohlaydi. Ushbu konsepsiya, insonlarni geografik ma'lumotlar orqali til o'rganish, tushunish va boshqa tillar bilan munosabatda bo'lishda ko'maklashadi.

**1. Tillarni Xaritalar Bilan O'rganish:**

Til konsepsiyasiga asosan xaritalar, bir necha tillarning geografik joylashuvi va ularga oid ma'lumotlarni o'rganish uchun juda qulay vositalardir. Bu, turli tillarni ta'riflash, ulardan ma'lumot olish va o'rganishda ishlatiladi.

**2. Tillararo Bog'lanish va Ularni Almashtirish:**

Til konsepsiyasi, xaritalar orqali turli tillararo bog'lanishlarni va ularni almashtirishni ta'minlaydi. Xaritalar, biror joydagi turli tillarning ko'rsatilgan soxasini, ulardan kelib chiqqan so'zlar va iboralarini yoritish orqali insonlarga o'rganishni osonlashtiradi.

**3. Geografik O'rganish va Barcha Tillarni Izohlash:**

Til konsepsiyasi, geografik ma'lumotlarni o'rganish orqali barcha tillarni izohlash va ularning kelib chiqish joylarini tasvirlashda o'zini namoyish etadi. Bu esa, geografik xaritalar orqali tillarni noto'g'ri tushunish, ularga oid ma'lumotlarni olish va tarqatishda ko'maklashadi.

**4. Multilingval Xaritalar:**

Til konsepsiyasi, xaritalarni bir necha tillarda tuzish va ularga o'zgina ma'lumotlar qo'shish yordamida insonlar o'rtasida mustaqil tillaro munosabatlarni kuchaytirishga yordam beradi. Bu esa, xaritalar orqali turli tillarda biror bir ma'lumotni tushunishni va yetkazishni osonlashtiradi.

**5. Tarqatish va Dastlabki Til O'rganish:**

Til konsepsiyasi, insonlarga geografik ma'lumotlarni tarqatish orqali yangi tillarni o'rganishda muhimiy rolni o'ynaydi. Xaritalar orqali tarqatilgan ma'lumotlar, insonlarga dastlabki til bilan ta'riflash va o'rganishda yordam beradi.

Til konsepsiyasi, kartografiya fanida, insonlarni xaritalar orqali geografik ma'lumotlarni tarqatish va ularda bo'lgan tillarni o'rganishga kuch berishda muhim rol o'ynaydi. Ushbu konsepsiya, geografik axborotlarni tillararo bog'lash va ularni o'rganishda osonlik yaratadi, shuningdek, insonlar orasidagi tillararo munosabatlarni kuchaytirishga yordam beradi.

10. Yerning sharsimonligi to’g’risidagi nazariyani dastlab kim ilgari surgan
**Yer Sharq-Simoniylik Nazariyasi: Dunyo Xaritasi Orqali Ilmiy Yondashuv**

Yer sharq-simoniylik nazariyasi, dunyo xaritasining ilmiy yondashuvlar yaratishda, geografik joylashuvni ifodalashda va dunyo yuzasini o'rganishda katta o'rniga ega bo'lgan nazariya turi hisoblanadi. Bu nazariya, qadimgi davrlardan boshlab, geografiya va astronomiya sohalaridagi ilmiy o'zaro aloqalarni jadal rivojlantirgan.

---

Qadimgi davrlarda, insonlar, yer yuzasini tushuntirish va joylashuvni ifodalash uchun mudrik va davlat boshqaruvchilari orasida xaritalar yaratishganlar. Lekin, ilmiy nazariyalar shakllanishiga olib kelgan sharq-simoniylik, ushbu xaritalar va kartalar tuzilishini tahlil etishni boshlagan.

Sharq-simoniylik nazariyasi, Babiloniya, Yunoniston va Eski Ruminning o'zaro aloqalariga olib kelgan, ularga yuzasini ifodalashda va geografik axborotlarni yaratishda yordam bera olgan ilmiy yondashuvlar asosida shakllangan edi. Ko'plab ilmilar, yulduzlar, va iste'molchilar bu yondashuvlardan foydalanish orqali dunyo xaritasini yaratishni muvaffaqiyatli amalga oshirdilar.

Sharq-simoniylik nazariyasi orqali, Eratosthenesning yozgan "Yer Yuzasining Aniq Yerlashuvi va Akslarni Yoyish" nomli asari, yer yuzasining simoniyligi va radiusini aniqlashda katta ahamiyatga ega bo'ldi. U bu asarida, qirg'oq yonida o'rtachasini aniqlash uchun chala (stilyus) qo'llash va uning usulini ifodalash bilan tanishgan.

Sharq-simoniylikning muhim ilmiy yondashuvlardan biri esa, Ptolemejning "Geografiya" asari hisoblanadi. U bu asarida, yuqori darajadagi geografik joylashuvi koordinatalarini aniqlash, chorraha yo'nalishlarini tuzish va xaritadan foydalanishning muhim prinsiplarini ta'lim etdi.

Sharq-simoniylik nazariyasi, ilmiy jamiyatni shakllantirish, xaritalarni rivojlantirish va geografik ma'lumotlarni ifodalashda bosqichaninmu katta qadriyatga ega bo'lgan nazariya turi hisoblanadi. Bu nazariya, dunyo xaritasining yaratilish tarixini belgilash, geografik ma'lumotlarni tushunishda va ularga amal qilishda muhim o'rin o'ynaydi. Sharq-simoniylik, geografik axborotlar va xaritalar sohasidagi ilmiy yondashuvlar manzilga yetgan, dunyo geografik xaritalarini va ma'lumotlarni yangi tarzda tasvirlashda katta o'rin egallagan, yuqori qiymat birligi hisoblanadi.

11. Eratosfenning kartografiya faniga qo’shgan hissasi va xaritasi haqida gapiring
**Eratosfen: Geografik Ilmiy Faoliyat va Dunyo Xaritasini Yaratishdagi Ahamiyati**

Eratosfen, antiq dunyoda, asosiy ravon kartografiya fanini rivojlantirgan, geografiya va astronomining qanday bir birikmisi bilan, dunyo yuzasini o'rganish va xaritalarni yaratishda katta ahamiyatga ega bo'lgan ilmiy shaxs hisoblanadi. Uning qo'shilgan hissasi va yaratgan xaritasi, geografik axborotlarni tarqatishda va dunyo geografik axborotlarini ifodalashda zamonaviy konsepsiyalarning boshlang'ichi sifatida xizmat qilgan.

---

Eratosfen, qadimiy Yunonistonda, III asrda, Aleksandriya shahri saroyida birinchi ko'rgani, mushoira va ilmiy yondashuvchilarning birligida ilmiy faoliyatga kirgan shaxslardan biri hisoblanadi. Uning geografik mehnatlarining eng mashhur bo'lagi, dunyo yuzasining radiusini aniqlash va uning axborotlarini geografik xaritalar yaratishda qanday bir ahamiyatga ega bo'lganligini o'rganishdir.

Eratosfen, shahar bor yuk soatini va yerda biror nuqta orasidagi chala burchagini o'rganishga qaratilgan bir soatnilik masofa usulini ishlab chiqdi. U Yevropadan, Misrda o'tib kelgan misrlik shaxsning soat burchagidan kelib chiqadigan o'g'irlik yorlig'ini va yerda ishlab chiqilgan burchakni ta'minlash bilan birga, dunyo yuzasining o'rtacha radiusini o'ylagan.

Uning izlashlari va aniqlashlari natijasida Eratosfen, dunyo yuzasining radiusini aksincha (negativ) mos keluvchi qiymati 39,375 km deb topdi. Uning bu qiymati hali katta yuqorilashni o'tkazmasa ham, bu yer uchun muqobil radiusni aniqlashning boshlang'ichi sifatida hisoblanadi. Eratosfen, dunyo yuzasining hajmini to'liq aniqlashga muvaffaq bo'lishmasa ham, uning kiritgan qiymatlar, geografik xaritalarni yaratishda va ma'lumotlarni ifodalashda muhim ahamiyatga ega bo'ldi.

Eratosfen, bu natijalar asosida dunyo xaritasini yaratishga intilgan va uning asarini "Geographica" nomi bilan mashhur bo'ldi. U yaratgan xarita, geografik koordinatalar va shaharlar, daryolar va tog'lar, ko'plab geografik ma'lumotlarni o'z ichiga olgan edi. U xarita, geografik mehnatlar uchun boshlang'ichi nuqtasi hisoblanadi va shu sababli Eratosfenning ishlari, geografik axborotlar tarqatilishida eng birinchi bosqichni egallagan sifatida yoritiladi.

Eratosfenning kartografiya faniga kiritgan hissasi, geografik ma'lumotlarni rivojlantirish va dunyo yuzasini ifodalashdagi katta o'rin egallab, qadimgi dunyodagi geografik bilimning yangi bosqichini ochdi. Uning yaratgan xaritasi, ilmiy jamiyat va tarixiy rivoyatlar asosida, geografik xaritalarni rivojlantirishda katta qadam bo'lgan, dunyo xaritalarining boshlang'ichi sifatida tanilib turibdi. Eratosfen, geografik mehnatlar, kartografiya fanlari, va astronomiya sohasidagi faoliyati bilan dunyo geografik axborotlarini rivojlantirishda katta hissa qo'shgan va bu sohada rivojlangan yondashuvlar, usullar va prinsiplarni xalqaro ilmiy jamiyatlar asosida o'rganishda o'rin egallagan.

12. Geografika nomli kitob haqida gapiring
**"Geografika": Dunyo Yuzasini O'rganish va Ma'lumotlar Bilan Bog'liq Ilmiy Asar**

"Geografika", geografiya fanini o'rganuvchilar, tadqiqotchilar, va geografik ma'lumotlarga qiziqish duvorga ega bo'lgan har bir inson uchun shuningdek geografiya faniga qiziqish tug'ilgan barcha insonlar uchun ilmiy asar hisoblanadi. Bu kitob, geografik mehnatlarni, yondashuvlarni, va dunyo yuzasini o'rganishdagi eng muhim tajribalarni o'z ichiga olgan, qadimgi va zamonaviy geografiya usullarini jadal rivojlantirgan, dunyo geografik axborotlarini tarqatishda katta hissa qo'shgan asardir.

---

"Geografika" nomli kitob, geografiya sohasidagi eng zamonaviy yondashuvlar, usullar va ilmiy mehnatlar haqida to'liq ma'lumotlar taqdim etadi. Uning yaratgani, geografik ma'lumotlar, dunyo yuzasini o'rganish, va geografik mehnatlar sohasida eng rivojlangan xalqaro tadqiqotlarni o'z ichiga olganiga ishonch hosil qiladi.

Bu kitob, dunyo xaritalarining o'qish va tushuntirish metodlarini tahlil qiladi va geografik ma'lumotlar tushunishda yordam bera olishning qulay yollarini ko'rsatadi. U, geografiya fanini o'rganayotgan talabalar va tadqiqotchilar uchun amaliyotli usullar bilan qiziqarli hisoblanadi va dunyo geografik axborotlarini yangi ravishda tushunish, tarqatish va o'rganishda ko'rsatgich bo'ladi.

"Geografika", qadimgi geografik mehnatlar va uning bosqichlaridan boshlab, zamonaviy geografiya sohasidagi eng so'nggi ilmiy yondashuvlarga qadar, dunyo yuzasini o'rganishda o'zining original, kreativ va tajribavi qarashlarini taqdim etadi. Kitob, geografik ma'lumotlarni tasvir etishda matematik, statistik, va ma'naviy usullarning jadal o'zlashtirilishini o'rganishga yordam bera olishda katta ahamiyatga ega.

Kitob, geografik mehnatlarning tarqatilishi, xaritalar va ko'rsatkichlarning foydalanishida unikal usullarni ta'kidlaydi. U, geografiya sohasidagi yuqori sana'yidagi olimlar, geografik ma'lumotlar sohasidagi ilmiy jamiyatlar va dunyo xaritalari va xaritalarni yaratishda etakchi ro'yxatga olingan muhitlardagi yangi texnologiyalarga o'zicha ilmiy yondashuvlar bilan tanishadi.

"Geografika", dunyo geografik axborotlarini rivojlantirishda, geografik mehnatlar sohasidagi yuqori sana'yidagi yondashuvlarni o'rganishda, dunyo yuzasini o'rganishda katta ahamiyatga ega bo'lgan ilmiy asar sifatida bilib olingan. U, geografiya fani ustidan qolgan muhim ilmiy yondashuvlar bilan, dunyo xaritalari va xaritalarni o'rganishda yuqori sana'yidagi rivojlanishni ifodalaydi va tadqiqotlar sohasidagi muassasalarni o'rganishda to'liq ma'lumotlar bilan taqdim etadi.

13. Globus tushunchasi va Yerning dastlabki globusi haqida gapiring
**Yer Globusi: Dunyo Xaritasi Bilan Yaratilgan Nozir, Ma'lumotlar Murtazamasi**

Yer globusi, geografik ma'lumotlarni ifodalash uchun dunyo yuzasini aks ettirilgan sharmandagi shakli bilan tasvirlaydigan eng asosiy vositalardan biridir. Bu qudratli obyektda, Yerning o'lchamlari va xususiyatlarini o'rganish, manzaralarini ko'rish, va geografik qonunlarini tushunish uchun keng imkoniyatlar mavjud. Yer globusini yaratish va uning dastlabki tarixi boyicha ko'proq ma'lumot bormasligi sababli, boshqa insonlar bilan ma'lumot almashishda eng realistik va sodda vosita sifatida hisoblanadi.

---

Yer globusi, Yerning haqiqiy shaklini o'rganish va tarqatish uchun eng yaxshi vositalardan biri hisoblanadi. U obyektiv ravishda Yer yuzasini ko'rishning eng samarali usuli hisoblanadi. Bu yuqori darajali ma'lumot murtazamasi, qirg'oq yonida ko'rsatib berilgan geografik koordinatalar, va geografik qonunlar to'g'risidagi tushunchalar hisoblanadi.

Dastlabki globuslar, 16-17 asrlarda avliyoq geograf olimlari va kartografistlar tomonidan yaratilgan edi. Ularni yaratishda shuningdek, Eratosthenesning yaratgan "Geografika" asarida ta'riflangan dunyo yuzasining sharmandagi shakli asosida ishlatilgan. Globuslar, geografik ma'lumotlarni visual ravishda ifodalash, geografik o'zgarishlarni tushunish va dunyo yuzasini o'rganishda yangi bosqichni ochishda katta rol o'ynagan.

Dastlabki globuslar, o'lchamlarini va geografik manzaralarini to'g'ri hisoblashda, koordinat va meridianlarni tushunishda, va tabiiy jihatdan qisqa vaqt ichida harakatlanishlarni ko'rishda yordam berishda sodda, lekin ahamiyatli vositalar edi. Ularning yanada rivojlangan va texnologik tajribalar bilan doimiy yangilangan yangi turini ko'rishimiz mumkin.

Globusning ahamiyati, o'rganish uchun vizual vositalarni qo'llashda va insonlarning dunyo yuzasini mustaqil ravishda ko'rish va tushunishga yordam berishda katta bo'lganini ko'rishimiz mumkin. Global havo qanday o'zgarishlarni o'rganishda va tabiiy moddalarning o'zgarishlarini tushunishda, ijtimoiy va iqtisodiy muhitni tushunishda yordam beradi. Globusning o'lchamlarining aniq va to'g'ri hisoblanishi, har bir yer manzarasini yuqori sana'yidagi aniqlikda ifodalashga imkon beradi va bu esa geografik ilmiy yondashuvlar va tadqiqotchilar uchun qimmatbaho ma'lumotlar taqdim etishda katta yordam bera oladi. Yer globusi, dunyo xaritasining realistik va o'zgaruvchan modelini taqdim etish orqali, dunyo geografik axborotlarini tushunish va o'rganishda o'zining ilmiy-hayotiy ahamiyatini saqlab qolmoqda.

14. Klavdiy Ptolomeyning geografiya kitobi va dunyo atlasi haqida gapiring
**Klavdiy Ptolomeyning "Geografiya" Kitobi va Dunyo Atlasi: Antik Dunyoning Geografik Ilmiy Markazi**

Klavdiy Ptolomeyning "Geografiya" kitobi va dunyo atlasi, antik dunyoning geografik ilmiy markazi hisoblanadi. Ptolemej, Eski Roma davrida, 2-3 asrlarda yashagan yirik tadqiqotchilar va geograf bilimchisi edi. Uning "Geografiya" nomli kitobi, geografik ma'lumotlarni tizimlash, ko'rsatish va tarqatishda yangi yondashuvlar qo'llagan, dunyo atlasi esa o'zining vaqtida yangi ravishda xaritalash uchun asos solgan asar hisoblanadi.

---

**Ptolemej va "Geografiya" Kitobi:**
Klavdiy Ptolemej, yirik tadqiqotchilar va ilmiy olimlar markazining a'zosi sifatida mashhur bo'lgan Eski Roma davri ilmiy jamiyatida faoliyat yuritgan shaxslardan biri hisoblanadi. U 2-3 asrlarda "Geografiya" nomli kitobini yozib, dunyo geografik axborotlarini o'rganish, tizimlash va tarqatishda qulaylik yaratishni maqsad qilgan. Uning kitobi, geografik ma'lumotlarni birlashtirishda ko'rsatishlarni o'rnatish va ko'rishni osonlashtirishda, geografik ma'lumotlarni tabiiy manzaralar bilan bog'lashda, koordinatalarni qo'llashda va yer aniq joylashuvini ta'riflashda qulayliklarni taqdim etishda ilmiy yondashuvlar bilan ishlagan.

**"Geografiya" Kitobining Asosiy Xususiyatlari:**

Ptolemej, kitobida dunyo yuzasini birlashtirishda ishlatilgan xaritalarni va ko'rsatmalarni ifodalashda, karta va koordinatalar tuzishda, geografik axborotlarni yozib olishda qo'llanilgan yondashuvlarni izohlangan. U geografik ma'lumotlarni tajribalash, tizimlash va tarqatishda birinchi bo'lib, dunyo xaritalari yaratishda katta o'rin egallagan. Bu kitob Ptolemejning ishlari asosida yaratilgan dunyo xaritalari tarixida katta o'rin egallagan va geografik ilmiy yondashuvlarni o'rganishda katta hissa qo'shgan.

**Dunyo Atlasi va Tarqatish:**

Ptolemejning dunyo atlasi, "Geografiya" kitobining qo'shilgan qismi hisoblanadi. Bu atlasi, qirg'oq yonida ko'rsatib berilgan xaritalar, geografik ma'lumotlar, va ko'rsatmalar bilan boyitilgan edi. U atlasi, dunyo yuzasidagi eng ko'p bosib o'tilgan joylarni o'z ichiga olgan va ularni ko'rsatib berishda ishlatilgan metodlar va yondashuvlar markaziy ahamiyatga ega bo'lgan. Dunyo atlasi, Ptolemejning ishlari bilan dunyo geografik axborotlarini yaxshi tuzish va tarqatishda, ularni visual ravishda tushunishda katta rol o'ynagan.

**Natijaviy Hisoblanishi va Maqsadlari:**

Ptolemejning "Geografiya" kitobi va dunyo atlasi, antik dunyoning ilmiy va geografik bilimlarda yangi yondashuvlarni o'rganishda katta muhim ahamiyatga ega bo'lgan asarlardan biridir. Bu ishlari, geografik ma'lumotlarni tizimlash, ko'rsatish va tarqatishda yangi metodlarni o'rganish, geografik axborotlarni yaxshi tasvirlash va tarqatishda o'zining ilmiy maqsadlarni muvaffaqiyatli bajarishda katta rol o'ynagan. Ptolemejning ishlari, dunyo xaritalari tarixidagi birinchi qadamni tashkil etadi va geografik ilmiy yondashuvlarning rivojlanishiga o'z hissasini kiritdi.
15. O’rta Osiyo hududida miloddan avvalgi davrlarda mavjud bo’lgan davlatlar va ushbu davlatlar kimlarning asarlarida uchraydi?
**O'rta Osiyo Hududida Miloddan Avvalgi Davrlarda Mavjud Bo'lgan Davlatlar va Ular Kimlarning Asarlarida Uchraydi**

O'rta Osiyo, tarix boyunca bir qancha uningari davlatlar va medeniyatlarga uy, o'ziga xos hayot, madaniyat va san'at mavzulari bo'yicha asarlar bilan ajralib turgan hudud. Bu uningari davlatlar arasida Baxtriya, Sog'diana, Xorazm, Ahamiyat, Toxariston va boshqa bir qator duchor davlatlar hisoblanadi. Ularni o'rganib, ularning asarlarida uchragan qadimiy tarix va madaniyat tajribasini tushunish, O'rta Osiyo tarixini o'rganishda ahamiyatga ega bo'ladi.

---

**1. Baxtriya:**
Baxtriya, miloddan avvalgi davrlarda Sohibqironning bir qismi bo'lgan hududda joylashgan duchor davlat hisoblanadi. Baxtriya shaharlarida qadimiy xorijiy madaniyatning etkisi sezilarli bo'lib, sanoat, rasm, va falsafa sohasida uningari darajasini ko'rsatadi. Baxtriya, sirg'ali davlatining yashayotgan vaqti va tarixiy shaxsialari bilan bog'liq qadimiy yozma asarlar bilan ajralib turadi.

**2. Sog'diana:**

Sog'diana, O'rta Osiyo hududida joylashgan va miloddan avvalgi davrlarda mazkur hududdagi duchor davlatlarning asosiy qismi hisoblanadi. Sog'diana, mehmondo'stlarini qabul qiladigan, shaharlar va markazlar, uningari va madaniyat shakllari bilan o'ziga xos bo'lib, bu davlat asarlarida o'zining xususiyati sezilarli. Sog'diana va uning asarlari, miloddan avvalgi yillar, ruslar va arablar tomonidan o'rganilgan va tarqalgan.

**3. Xorazm:**

Xorazm, O'rta Osiyo hududida joylashgan duchor davlatlar ichida boshqa bir timsol hisoblanadi. Xorazm shaharlarida qadimiy madaniyat va ilmiy yondashuvlar, geometriya, riyaziya, va astronominiğa oid uningari darajasi ajralib turadi. Xorazm shahri yillar davomida mehnatshunoslik markazi bo'lgan, an'anaviy xalq san'ati va madaniyati o'ziga xos edi.

**4. Ahamiyat:**

Ahamiyat, miloddan avvalgi davrlarda Maveraunnahr (O'rta Osiyo) hududida joylashgan duchor davlatlar bilan bog'liq bo'lgan madaniyat markazi edi. Bu davlatlar o'zaro aloqalar tuzish, madaniy, ilmiy va tijorati munosabatlarni rivojlantirishda ahamiyatga ega bo'lganlar. Bu xalqlar bilan o'rtacha ta'lim va madaniyat almashish, Fars, Yunon va Yaxudiy san'atlarini, falsafani o'rganish va tarqatishning o'zlariga xos usullarini yaratishdagi ahamiyatlarini eshitish mumkin.

O'rta Osiyo hududida miloddan avvalgi davrlarda mavjud bo'lgan davlatlar, ularning tarixi, madaniyati va asarlariga oid qo'shimcha ma'lumot olish, uningari bilan bog'liq fikr qilish va tushunish O'rta Osiyo tarixini o'rganishda katta ahamiyatga ega bo'ladi.

16. O‘rta asrlardagi kartografiya fani haqida gapiring
**O'rta Asrlardagi Kartografiya: Geografik Ilmiy Yondashuvlar Bilan Bog'liq O'rganglar**

O'rta asrlarda kartografiya, geografik ma'lumotlarni ifodalash, o'rganish va ko'rishning asosiy vositasini tashkil etgan ahamiyatli fandir. Bu davrda kartografiya, dunyo yuzasini tuzish, geografik axborotlarni tizimlash, va ularga asoslanib yangi yondashuvlar yaratishda katta o'rin egallagan. Ilmiy jamiyatlar, ilmiy yondashuvchilar va geograf olimlari, tarixiy kartografik asarlar, xaritalar, va yarimadalar bilan bo'lgan ta'rifi kartografiya fanini rivojlantirishda katta ishlar bajarishdi.

---

**O'rta Asrlardagi Kartografiyaning Bosqichi:**
O'rta asrlardagi kartografiyaning rivojlanishi, boshqaruv va o'rganish uchun geografik ma'lumotlarni ifodalashning mo'ljallangan asarlari va vositalarini o'z ichiga olgan. Ushbu davrda geografik ma'lumotlar yig'ish, tahlil qilish, va ko'rsatishda yangi yondashuvlarni o'rganishga erishdi. Kartografiya, matematik, astronomiya, va geodeziya sohasidagi ilmiy yondashuvlar bilan birgalikda, dunyo xaritalarini yaratishda yangi metodlarni o'rganishdi.

**Eratosfenning Geodeziyasi va Ma'lumotlar Tarqatishdagi Ahamiyati:**

Eratosfen, O'rta asrlardagi kartografiyaning markaziy shakslaridan biri bo'lib, geodeziya va ma'lumotlar tarqatish sohasida bosqichda turmush ishlagan. U dunyo yuzasining radiusini aniqlash, geografik ma'lumotlarni tizimlash, va shuningdek dunyo yuzasidagi nuqtalar orasidagi masofani aniqlashda yangi yondashuvlar kiritgan. Bu ilmiy yondashuvlar, geografik axborotlarni ifodalashda va dunyo xaritalarini yaratishda ishlatilgan.

**Claudius Ptolemejning "Geografia" Asari:**

Ptolemejning "Geografia" nomli asari, O'rta asrlardagi kartografiya tarixidagi eng ahamiyatli asarlardan biri hisoblanadi. U kitobida ko'rsatmalar, geografik ma'lumotlar, va dunyo yuzasini tuzish usullarini ta'riflashda ilmiy ravishda ishlagan. Ptolemej, dunyo xaritalari yaratishda ko'rsatmalarni yuqori darajada tuzgan va uning asarlari, yuqori darajadagi kartografiya asarlari deb taniladi.

**O'rta Asrlardagi Xaritalar va Atlaslar:**

O'rta asrlardagi xaritalar va atlslar, geografik ma'lumotlarni ifodalashda qo'llanilgan vositalar hisoblanadi. Ular, shaharlar, daryolar, va hududlar orasidagi masofalar, an'analarni tasvirlaydigan rangli xaritalar edi. Atlaslar, dunyo yuzasidagi har xil hududlarni ifodalaydigan va qo'llanilgan yangi xaritalar bilan ta'minlashda birinchi bo'lib, tarixiy kartografik asarlarning asosiy manbalari hisoblanadi.

**Yigirma Uchrakli Abu Rayxonga Asarlar:**

Yigirma uchrakli Abu Rayxon, O'rta asrlardagi islom madaniyatida ilmiy rivojlanish va kartografiyaning o'zining yangi usullari bilan bog'liq bo'lgan katta asarlardan biri bo'lib, uning ma'lumotlarni tizimlash va tarqatishga oid "Jogorku Atlas" nomli asari bilan taniladi.

**O'rta Asrlardagi Kartografiyaning Ahamiyati:**

O'rta asrl

ardagi kartografiya fanining rivojlanishi, geografik ma'lumotlarni tizimlash va dunyo yuzasini tuzishda katta ahamiyatga ega bo'ldi. Ushbu davrda o'zining ilmiy-hayotiy yondashuvlarini rivojlantirgan kartografiya, tarixiy, ilmiy, va madaniy rivojlanishga olib keldi. O'rta asrlardagi kartografiya fanini o'rganish, uning rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish, va uning ilmiy-yondashuvlarning tarixini tushunish, geografik ma'lumotlarni o'rganishda katta ahamiyatga ega bo'ladi.

17. al Xorazmiyning kartografik ishlari haqida ma’lumot bering
**Al-Xorazmiy va Kartografiya: Geodeziya va Ma'lumotlar Tarqatishdagi Ilmiy Yondashuvlar**

Al-Xorazmiy, Islom tarixidagi yirik olimlar dan biri bo'lib, kartografiya sohasidagi yondashuvlari va geodeziya ilmiy yondashuvlari bilan taniladi. Uning ishlari, o'z davriga ko'ra kartografiya va geodeziya sohasidagi yondashuvlarning rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatgan.

---

**Al-Xorazmiy va Geodeziya:**
Al-Xorazmiy, geodeziya sohasida birinchi bo'lib, "Maftox al-Hisab" (Hisobning Farzandlari) va "Tarix al-Umam va al-Muluk" (Xalqlar va Davlatlar Tarixi) asarlarini yozgan. Uning geodeziya bo'yicha yozgan "Maftox al-Hisab" asari, jismoniy geodeziya va bayroq yuklamalari bo'yicha mohiyatli yondashuvlarni o'z ichiga oladi. Bu asar, matematika va astronomiyada keng qamrov, ayniqsa, geodeziyada asosiy asarlar hisoblanadi.

**Bayroq Yuklamalari:**

Al-Xorazmiyning "Maftox al-Hisab" asarida yozilgan bayroq yuklamalari, geodeziya sohasidagi ilmiy yangiliklarning biridir. Uning bayroqlari, masofa va burchakni o'lchashda ishlatilgan. Bu bayroqlar, odamning joylashgan joyini aniqlash va uning masofasini aniq o'lchashda yordam berish uchun ishlatilgan. Al-Xorazmiy, geodeziya sohasidagi bu ilmiy usullar bilan kartografiya va ma'lumotlar tarqatishda rivojlanuvchi yondashuvlarni boshqarishda katta rol o'ynagan.

**Ilmiy Asarlar va Yordamchi Kitoblar:**

Al-Xorazmiyning yozgan ilmiy asarlari va yordamchi kitoblar, uning fan va ilmga qiziqishiga yordam berish bilan birga, ilmiy-jamiyat va geodeziya sohasidagi olimlarning ko'plab tadqiqotlariga ham manba hisoblanadi. U uning "Kitab al-Maftox" asari, geodeziya va kartografiya sohasidagi ko'plab savollar va masalalarni o'z ichiga oladi.

**Kartografiya va Tarqatishdagi Yondashuvlar:**

Al-Xorazmiyning geodeziya sohasidagi yondashuvlarining yaninda, u tarqatish sohasidagi ilmiy yondashuvlarni ham rivojlantirgan. Uning kartografiya sohasidagi ilmiy yondashuvlari, xaritalar va geografik ma'lumotlarni tuzishda yangi usullarni kiritishga yordam berdi. Al-Xorazmiy, hisob-kitob, astronomiya, geodeziya va kartografiya sohalari bo'yicha qilgan ishlari bilan ilmiy tarixda jiddiy o'rni egallagan olimlar dan biri hisoblanadi.

Al-Xorazmiyning kartografiya va geodeziya sohasidagi yondashuvlari, uning asarlari va yozuvlarida ifodalangan tarixiy ilmiy yondashuvlar bo'yicha rivojlanayotgan davrda katta ahamiyatga ega bo'ldi. Uning ishlari, musulmon madaniyatining tarixiy yondashuvlarini rivojlantirishda va ilmiy jamiyatga qo'shishda katta o'rni egallagan.

18. Abu Abdulla Xorazmiyning kartografik ishlari haqida ma’lumot bering
**Abu Abdulla Xorazmiy va Kartografiya: Geodeziya va Ma'lumotlar Tarqatishdagi Ilmiy Yondashuvlar**

Abu Abdulla Xorazmiy, Islom tarixidagi yirik olimlar dan biri bo'lib, kartografiya va geodeziya sohasidagi yondashuvlari bilan taniladi. Uning ishlari, o'z davriga ko'ra kartografiya va geodeziya sohasidagi yondashuvlarning rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatgan.

---

**Abu Abdulla Xorazmiyning Geodeziyasi:**
Abu Abdulla Xorazmiy, geodeziya sohasidagi ishlarida etkili va yangiliklar kiritgan. Uning yozgan "Kitab al-Maftox" (Maftox Kitobi) asari, geodeziya sohasidagi ilmiy yondashuvlarni o'rganuvchilar uchun muhim manba sifatida taniladi. Bu asar, geodeziya fanining asosiy prinsiplarini, masofa va burchakni o'lchash metodlarini tahlil qiladi va bayroq yuklamalari bo'yicha qiyinchiliklarini muvofiqlashtiradi.

**Bayroq Yuklamalari va Geodeziya Ilmiy Yondashuvlari:**

Abu Abdulla Xorazmiyning bayroq yuklamalari, geodeziyada qo'llanilgan eng muhim usullardan biridir. U bayroq yuklamalari orqali odam joylashgan hududni aniqlash va uning masofasini o'lchash uchun yangi metodlar kiritgan. Bu ilmiy yondashuvlar, geodeziya va kartografiya sohasida rivojlanishda katta rolni o'ynagan.

**Kartografiya va Tarqatish Sohasidagi Yondashuvlar:**

Abu Abdulla Xorazmiy, tarqatish sohasidagi yondashuvlarni ham rivojlantirgan va kartografiya sohasida ilmiy yondashuvlarini kiritgan. Uning ishlari, xaritalar va geografik ma'lumotlarni tuzishda yangi usullarni o'rganishga olib kelgan. Abu Abdulla Xorazmiy, geodeziya va kartografiya sohasidagi bu yondashuvlari, uning asarlari va yozuvlarida ifodalangan, ilmiy tarixda katta qadriyatga ega bo'lgan xususiyatlardir.

**"Kitab al-Maftox" Asari:**

Abu Abdulla Xorazmiyning "Kitab al-Maftox" asari, geodeziya va kartografiya sohasidagi yondashuvlar bilan bog'liq asosiy manbalardan biri sifatida taniladi. Bu kitob, geodeziya sohasidagi asosiy prinsiplarni ifodalaydi va bayroq yuklamalari, masofa va burchakni o'lchash usullari, geodeziyada qo'llanilgan matematik formulalar bilan tanishish imkoniyatini beradi.

**Ilmiy Merosi va Turmush Tarixi:**

Abu Abdulla Xorazmiy, ilmiy merosi va turmush tarixi bo'yicha tanilgan. U, Baghdad Ilmiy Akademiyasida o'qituvchi va ilmiy olim sifatida faol bo'lgan. Bu jihatdan uning ishlari, islom madaniyatining rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatgan va geodeziya, kartografiya sohasidagi yondashuvlar bilan tanilgan.

Abu Abdulla Xorazmiyning kartografiya va geodeziya sohasidagi yondashuvlari, uning asarlari va yozuvlarida ifodalangan, geografik ma'lumotlarni tizimlash va dunyo yuzasini tuzishda katta ahamiyatga ega bo'lgan ilmiy yondashuvlar hisoblanadi. Uning kartografiya sohasidagi ishlari, uning asarlarini o'rganish, tarqalgan bayroqlarini yaratishda va geodeziya sohasidagi formulalarni tushunishda qo'llanib keladi.

19. Arab va O`rta Osiyo kartografiyasini asosi bo`lgan “Islom atlasi” haqida gapiring
**Islom Atlasi: Arab va O'rta Osiyo Kartografiyasining Asosiy Manbasi**

"Islom Atlasi" tarixi va geografik ma'lumotlar sohasida katta ahamiyatga ega bo'lgan bir asar hisoblanadi. Bu atlasi, arab va O'rta Osiyo kartografiyasi bo'yicha keng ma'lumotlar taqdim etgan va Islom olamining geografik xususiyatlarini ifodalaygan ahamiyatli manba sifatida taniladi.

---

**Islom Atlasi Tarixi:**
"Islom Atlasi", 9-10 asrlar davrida yaratilgan bo'yicha o'zining xususiyatlari va qadimiy ilmiy yondashuvlari bilan ajralib turadi. Bu atlasi, arab alifbosi va geografik xaritalar yordamida Islom davridagi hududlarini, shaharlarini, daryolarni, va qo'shma tadbirlarini ifodalaydi.

**Arab Kartografiyasi:**

"Islom Atlasi", arab kartografiyasi tarixidagi katta bosqichda joy olishi bilan ajralib turadi. Islom olamining geografik xususiyatlarini o'rganish, ularning hududlarini va markazlarini aniqlash, uning bayroq yuklamalari, masofalarini va boshqa geodeziyaviy ma'lumotlarni ta'riflashda arab kartografiyasi muhim rol o'ynagan.

**O'rta Osiyo Kartografiyasi:**

"Islom Atlasi", O'rta Osiyo hududlarini kengroq o'rganishga imkon beradi. Bu atlasi, Xorazm, Maverannahr, Buxoro, Samarqand, va boshqa O'rta Osiyo shaharlarini o'rganishda qo'llanilgan. O'rta Osiyo hududlarini ifodalash, ularning iqtisodiy, madaniy, va geografik xususiyatlarini tasvirlashda bu atlasi O'rta Osiyo kartografiyasining rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo'lgan.

**Asosiy Manba:**

"Islom Atlasi"ni yaratishda asosiy manba sifatida arab geograf Vaqtida Ptolemej, Iskandariya hududi (Maverannahr), va boshqa sharq davlatlari tarixlaridan foydalangan. Ular O'rta Osiyo, Sharq va G'arb hududlarini o'rganish, uning geografik xususiyatlarini tasvirlash, va bayroqlar yaratishda muhim xizmat ko'rsatganlar.

**Geografik Xaritalar va Atlar:**

"Islom Atlasi", keng geografik xaritalarni o'z ichiga oladi va ular orqali Islom olamining katta hududlarini, tadbirlarini, va shaharlarini tasvirlaydi. Atlasda arab alifbosini o'rganishga muhimi e'tibor qaratilgan va bu atlasi, arab kartografiyasi taraqqiyoti va geodeziya sohasidagi yondashuvlarning o'rni bilan ajralib turadi.

**Islom Atlasi Asarining Ma'nosi:**

"Islom Atlasi" tufayli arab va O'rta Osiyo hududlarini o'rganish, ularga oid geografik xususiyatlarni bilish, tarixiy, madaniy, va ilmiy yondashuvlarni tushunish imkoniyatiga ega bo'lib, Islom tarixini o'rganishda muhim bir vosita sifatida ishlagan. Bu atlasi, tarixiy manbalardan olinib, Islom olamining geografik xususiyatlarini dunyo jamoatiga taqdim qilishda katta rolni o'ynagan.
20. Abu Rayhon Beruniyning kartografik ishlari haqida ma’lumot bering
**Abu Rayhon Beruniy va Kartografiya: Geodeziya, Hisob-kitob va Hududlarni O'rganish**

Abu Rayhon Beruniy, Islom tarixidagi eng katta olimlar dan biri bo'lib, geodeziya, hisob-kitob, astronomiya, va kartografiya sohasidagi yondashuvlar bilan mashhur. Uning ishlari, kartografiya sohasidagi yondashuvlarni rivojlantirishda katta o'rni egallagan va xilma-xil geografik ma'lumotlarni to'plashda muhim manbalardan biri hisoblanadi.

---

**Geodeziya va Hududlarni O'rganish:**
Abu Rayhon Beruniy, geodeziya sohasidagi yondashuvlarni rivojlantirgan olimlardan biri hisoblanadi. U, hududlarni o'rganish, markaziy sirtlar va yuqori tepalarni aniqlash, masofa va burchakni o'lchashda yangi usullarni kiritishda muvaffaqiyatli bo'lgan. Uning geodeziya sohasidagi ilmiy yondashuvlari, tarixiy kartografiya va geografik ma'lumotlarni yaratishda katta ahamiyatga ega bo'lgan.

**Kartografiya va Geografik Ma'lumotlar:**

Abu Rayhon Beruniy, "Kitab al-Qanun al-Masudi" nomli asarida geografik ma'lumotlar va xaritalarni o'z ichiga oladi. U, dunyo xaritalarini yaratish, hududlarni aniqlash va shuningdek geografik ma'lumotlarni tuzishda keng imkoniyatlarga erishgan. Uning asarlari, geografik axborotlarni to'plash va tuzish sohasida xilma-xil metodlarni o'rgangan.

**Hisob-kitob va Astronomiya:**

Abu Rayhon Beruniyning hisob-kitob sohasidagi ishlari ham katta e'tibor ko'rsatadi. U, astronomiya sohasidagi ilmiy yondashuvlarni, yulduzlar orasidagi masofa va tezlikni hisoblashda yangi usullarni o'rgangan. Bu ishlar, uning geografik ma'lumotlarni tuzish va dunyo yuzasini o'rganishdagi kartografiya yondashuvlarini rivojlantirishida katta yordam ko'rsatgan.

**"Kitab al-Qanun al-Masudi":**

Abu Rayhon Beruniyning "Kitab al-Qanun al-Masudi" nomli asari, uning kartografiya, geodeziya, hisob-kitob, va astronomiya sohasidagi yondashuvlarini jamlangan keng maqola bo'lib, Islom tarixidagi eng muhim asarlardan biri hisoblanadi. U asarda hududlarni aniqlashda, masofa va burchakni o'lchashda, yulduzlar orasidagi masofa va tezlikni hisoblashda kiritilgan ilmiy yondashuvlar asosida yaratilgan. Bu asar, geografik ma'lumotlar va xaritalar yaratishdagi eng muhim manbalardan biri sifatida taniladi.

**Ilmiy Merosi va Tarixdagi O'rnining Katta Ro'li:**

Abu Rayhon Beruniyning ilmiy merosi, uning ishlari va asarlari orqali islom madaniyatini rivojlantirishda, geografik ma'lumotlar va xaritalarni o'rganishda katta o'rni egallagan. U, tarixdagi o'rnining yuqori darajada tanilmasiga va o'zining rivojlanishida katta rolini o'ynagan.

Abu Rayhon Beruniyning kartografiya sohasidagi yondashuvlari, uning asarlari va yozuvlari orqali o'rganilish va rivojlantirilishda muhim ahamiyatga ega bo'lgan. Uning kartografiya sohasidagi yondashuvlari, geodeziya, hisob-kitob, va astronomiya sohalari bo'yicha yaratilgan asarlari, tarixiy manbalardan foydalanilgan va Islom tarixidagi ilmiy yondashuvlarni o'rganishda katta o'rni egallagan.

21. Beruniyning dunyo kartasi va globusi haqida gapiring
**Abu Rayhon Beruniyning Dunyo Kartasi va Globusi: Geografik Ilmiy Yondashuvlar**

Abu Rayhon Beruniy, Islom tarixidagi eng katta olimlar dan biri sifatida taniladi. U, geografik, astronomik, matematik, va diniy ilmlar sohasida yorliqqa chiqqan va dunyo xalqiga ko'p foyda ko'rsatgan biriydi. Beruniyning dunyo kartasi va globusi, uning geodeziya, astronomiya va kartografiya sohasidagi ilmiy yondashuvlarni ifodalaydi.

---

**Dunyo Kartasi:**
Abu Rayhon Beruniy, "Kitab al-Qanun al-Masudi" nomli asarida dunyo xaritalarini tuzish va tasvirlash bo'yicha ishlari haqida tafsilotlar beradi. Uning tuzilgan dunyo kartasi, xilma-xil hududlarni, daryolarini, dengizlarini va daryo deltalarini tasvirlagan va geografik ma'lumotlarni ifodalaydigan bir manba sifatida taniladi. Beruniyning xaritasi, asarining boshqa bo'limlarida, qabilalarning yer maydonlari, hududlari, va madaniy merosi haqida ham ma'lumotlar beradi.

**Globus:**

Beruniy, "Kitab al-Qanun al-Masudi" asarida yaratilgan dunyo globusiga ham ta'sir ko'rsatgan. Uning globusi, hududlarni aniq o'lchash, koordinatalarni tasvirlash, va dunyo yuzasidagi joylashuvi aniq belgilanishi mumkin bo'lgan ajoyib bir obyekt hisoblanadi. Beruniyning globusi, astronomiya va geodeziya sohasidagi yondashuvlarni uning ilmiy merosini tasdiqlaydi.

**Dunyo Geodeziyasi va Hududlarni Aniq O'lchash:**

Beruniyning dunyo xaritasi va globusi, geodeziya sohasidagi yondashuvlarining yirik bir qismi asosida yaratilgan. U, hududlarni aniqlash, masofa va burchakni o'lchash, dunyo yuzasidagi joylashuvi va uning topografik xususiyatlari haqida yangi ilmiy yondashuvlarni kiritgan. Bu, dunyo geodeziyasi va kartografiya sohasida yirik bir daraja va payg'ambarlik diniy madaniyatini rivojlantirishga olib keldi.

**Geografik Ma'lumotlar va Ta'riflar:**

Beruniyning xaritasi va globusi, hududlarni tafsilotlar bilan tasvirlagan va xilma-xil geografik ma'lumotlarni ta'riflash uchun foydali manbalar sifatida ishlatilgan. U, O'rta Osiyo, Sharq va G'arb hududlarini, daryolarini va dengizlarini aniq bir shaklda tasvirlagan va uning asarida ta'riflanishi hamda ta'lim qilinishi mumkin bo'lgan.

**Ilmiy Merosi va Kelajagi:**

Beruniyning dunyo kartasi va globusi, uning ilmiy merosini tasdiqlaydi va jahon geografik xususiyatlarini o'rganishda muhim bir asar hisoblanadi. Uning kelajagi, geodeziya, kartografiya va astronomiya sohasidagi yondashuvlarni o'rganuvchilarni ilg'orlashga, tarixiy manbalardan foydalanishga, va dunyo xalqiga uning qo'shimcha ilmiy yondashuvlarini tushuntirishga olib kelayapti.

Abu Rayhon Beruniyning dunyo kartasi va globusi, uning geodeziya, kartografiya, va astronomiya sohasidagi yondashuvlarni rivojlantirishdagi katta rolini ko'rsatadi. Uning asarlari, jahon geografik ma'lumotlarini tuzishda, hududlarni aniqlashda va dunyo xaritalarini yaratishda uning ahamiyatini namoyish etadi.

22. Mahmud Qoshg`ariyning kartografik ishlari
Afsonaviy adib Mahmud Qoshg'ariy, kartografiya sohasida o'z yorqin fikr va yondashuvlarini ifodalagan, geografiya, toponimika va tilshunoslik sohasidagi ilmiy merosini namoyish etgan bir olimdir. Uning "Divonu lug'oti turk" ("Turk tilining lug'ati") asari, Turk tillari, shuningdek, dunyo xaritasini yaratish va tariflash sohasidagi uning ishlari haqida ko'p ma'lumot beradi.

---

**Mahmud Qoshg'ariy va Divonu Lug'oti Turk:**
Mahmud Qoshg'ariyning "Divonu lug'oti turk" asari, Turk tillarini lug'atlash, izohlash, va uning grammatik tuzilishini tasvirlashda ahamiyatga ega bo'lgan ilmiy asarlaridan biridir. Bu asar, Turk tillarini o'rganuvchilar uchun yaxshi bir manba sifatida taniladi va Mahmud Qoshg'ariyning leksikografiya sohasidagi yaratkan kuch va bilimini namoyish etadi.

**Geografiya va Xaritalar:**

Mahmud Qoshg'ariy, "Divonu lug'oti turk" asarida Turk tilining geografik nomlari va manbalari bo'yicha izohlar ham kiritgan. Uning bu turlar mavzular, O'rta Osiyo va Turkiy hududlari, daryolar, tog'lar, va shaharlar haqida ma'lumotlarni o'rganishga yordam beradi. Shuningdek, uning ishlari orqali geografik nomlarni turk tilida ta'riflash va tarjima qilishda ham yaxshi manbalardan foydalanilgan.

**Tilshunoslik va Toponimika:**

Mahmud Qoshg'ariyning tilshunoslikga bag'ishlangan qismi, turk tillarining qiyinchiliklarni aniqlash, ularning tuzilishini va qoidalarini tasvirlashda muhimdir. Uning topshunoslik sohasidagi bilimi, geografik nomlarni to'g'ri va to'liq tariflashda ham yordam badiiy maqolalarda ishlangan.

**Dunyo Xaritasini Yaratish:**

Mahmud Qoshg'ariyning geografik nomlarni izohlovchi va topshunoslik sohasidagi bilimlari, uning dunyo xaritasini yaratishda ham ahamiyatga ega bo'lgan. U, turk tillarida mavjud geografik nomlarni o'rganish va tarjima qilishda uning ishlari asosida xarita yaratish maqsadida ham uning ishlaridan foydalanilgan.

**Tilshunoslik va Tarqatish Sohasidagi O'ziga Xos Ravish:**

Mahmud Qoshg'ariy, topshunoslik sohasidagi o'ziga xos ravish va tarqatishga bag'ishlangan qarashlari bilan mashhur bo'lgan. U, turk tillarini lug'atlash va topshunoslik sohasida yaratgan asarlari orqali o'zining tilshunoslikda o'ziga xos qarashlari va usullarini ko'rsatgan.

Mahmud Qoshg'ariyning kartografiya sohasidagi ishlari, uning "Divonu lug'oti turk" asari orqali turk tilini izohlashda va geografik nomlarni tarjima qilishda o'zining ahamiyatini namoyish etmoqda. Uning topshunoslik sohasidagi bilimi, turk tillarini o'rganishda va tarqatishda ham keng foydalanilgan.

23. Bosh meredianni o’tkazish masalalari. Gipparx, Ptolomey, Ispanlar, inglizlar, fransuzlar, rossiyada qayerdan o’tkazishgan
**Bosh Meredianni O'tkazish Masalalari: Tarixiy Manbalar va Joriy Holat**

Bosh meredianni o'tkazish masalalari, tarixiy ravishda joylashgan shuningdek geodeziya, kartografiya, va ilmiy-texnikaviy rivojlanishlar orqali dunyoni yanada yaxshi tuzish va tahlil qilish jarayonlarini o'z ichiga oladi. Bu masalalar, bir nechta ilmiy tadqiqotchilar va davlatlar tomonidan muvofiq ravishda hal etilgan.

---

**Gipparx:**
Qadimiy Yunon geodezisti Gipparx, M.Ö. III asrda yaratilgan Gipparx astrolabi orqali bosh merediyannini o'tkazgan. Astrolab, yulduzlar orasidagi burchakni o'lchashda foydalanilgan va bosh merediyanni aniqlashda katta o'rin o'ynagan qurilma hisoblanadi. Gipparxning ishlab chiqarilgan bu alet, dunyoning geografik topografik xususiyatlarini aniqlashda katta ahamiyatga ega bo'lgan.

**Claudius Ptolemaeus (Ptolomey):**

Antik Yunon ilmiyotining eng mashhur shaxsiyatlari dan biri bo'lgan Ptolomey, M.S. II asrda yaratilgan "Almagest" asari orqali dunyo geografik topografik xususiyatlarini o'rganishda muhim tadqiqotlar ko'rsatdi. U bosh merediyannini o'tkazishda astronomik observatoriyalardan foydalanilganligini isbotladi va dunyo yuzasini shuningdek o'zgartirishga xizmat qilgan.

**Ispanlar:**

Ispanlar, Amerika boshib, o'sgan davrda, bosh merediyanini o'tkazishga qatnashishdilar. Kristofor Kolombning 1492 yilidagi Amerikaga yetishishining keyingi yillarida, Ispan geodezistlari Amerika hududlarini aniqlash uchun bosh merediyannini o'tkazishda xizmat qilishdi.

**Inglizlar:**

Ingliz geodezistleri va kartografistlari, bosh merediyannini o'tkazishda yaratilgan yangi metodlar va texnologiyalardan foydalanganlar. 18-19 asrlarda Ingliz olimlari, observatoriyalarni o'rnatish, bosh merediyanini aniq aniqlash, va dunyo yuzasini yaxshi tasvirlashdagi yangi usullarni o'rganishda muvaffaqiyatli bo'ldilar.

**Fransuzlar:**

Fransuzlar, geodeziya va kartografiya sohasida katta rivojlanish ko'rsatdilar. Fransuz geodezistleri, 18-19 asrlarda, dunyo yuzasini o'rganish, bosh merediyannini o'tkazish va boshqa geodeziyaviy yondashuvlarni rivojlantirishda o'zlarining ishonchli qilishgan xususiyatlari bilan ajralib turishdilar.

**Rossiyada:**

Rossiya, geodeziya va kartografiya sohasida yanada katta isyon ko'rsatdi. 19 asr oxirida va 20 asr boshlarida Rossiyada geodeziya institutlari ochildi va kartografiya sohasida yangi metodlar rivojlantirildi. Rossiyalik geodezistler, dunyo yuzasini o'rganishda, bosh merediyannini o'tkazishda va dunyo yuzasini dunyo meredianlari bo'yicha boshqa meridiyallarga o'tkazishda katta muvaffaqiyat qozonganlar.

**Joriy Holat:**

Bugungi kunda, GPS texnologiyasi, yaproq bosh merediyanni o'tkazish va dunyo yuzasini aniq o'lchashda katta o'rin egallagan. Satellit observatoriyalari va dunyo yuzasidagi bepul navigatsiya vositalari orqali bosh merediyannini o'tkazish va dunyo yuzasini o'rganishda katta yangiliklar amalga oshirilmoqda.

Barcha bu amaliyotlar va ilmiy tadqiqotlar, bosh merediyannini o'tkazish va dunyo yuzasini tahlil qilishda insan fikrini yanada oshirib, geodeziya va kartografiya sohasidagi yuksak darajadagi ilmiy rivojlanishlarga olib kelmoqda.

24. Xarita termini. Xarita va geografik xarita tushunchalari.
**Xarita: Geografik Ma'lumotlarni Visual Tasvirlashning Katta Vositasi**

Xarita so'zi, har bir inson uchun dunyo bilimining ahamiyatini anglatadigan, geografik ma'lumotlarni tuzilgan va tahlil qilingan visual tasvir sifatida hisoblanadi. Xaritalar, geografiya fanining asosiy vositalaridan biri sifatida, hududlar, joylashuvlar, yo'nalishlar, va boshqa geografik ma'lumotlarni ko'rsatish uchun ishlatiladi.

---

**Xaritaning Tushunchasi:**
Xarita, turli o'lchamda va usullarda tuzilgan, geografik ma'lumotlarni tasvirlaydigan, ko'rsatadigan, va tahlil qiladigan qurilma hisoblanadi. Bu ma'lumotlar, odatda geografik hududlar, manzaralar, daryolar, dengizlar, shaharlar, va boshqa joylashuvlarni o'z ichiga oladi. Xaritalar, geografik obyektlarni aniq o'lchashda va dunyo yuzasini ifodalashda muhim vosita hisoblanadi.

**Xarita Turilari:**

Xaritalar bir nechta turda bo'lishi mumkin. Geografik xaritalar, politik xaritalar, topografik xaritalar, iklim xaritalari, transport xaritalari, va boshqa xarita turkumlari mavjud. Har bir xarita turining o'ziga xos xususiyatlari mavjud, va ulardan har biri ma'lum bir maqsadga xizmat qiladi. Masalan, politik xaritalar davlatlar va ularning hududlarini ko'rsatishda, topografik xaritalar esa oqibat va tepalarni, daryolarni va ormonlarni tasvirlashda ishlatiladi.

**Geografik Xaritaning Maqsadi:**

Geografik xarita, dunyo yuzasini tizimli va tafsilotli ko'rsatish, ma'lumotlarni visual tasvir qilish, va hududlar orasidagi bog'lanishlarni o'rganishda yordam beradi. U, geografik ma'lumotlarni ifodalaydi va obyektlarni bir-biriga nisbatan joylashuvlarini ko'rsatadi. Bu xususiyatlar, turli sohalar uchun xaritalarni yaratishda va ularga ko'rsatishda katta o'rin egallaydi.

**Xaritalarning Tarixi Rivojlanishi:**

Xaritalar tarix bo'yi davomida katta rivojlanganlar. Ular, dunyo geografik tadqiqotlari va ilmiy yondashuvlar natijasida yaratilgan. Eratosthenes, Ptolomey, va boshqa qadimiy ilmiyotlar xaritalarni ishlab chiqishda katta ahamiyatga ega bo'ldilar. Xaritalar, tarixiy qatlamlardan boshlab, bir nechta marta yangilanib, shakllanib, va rivojlanganlar.

**Modern Xaritalar va Teknologiyalar:**

Hozirgi kunda, xaritalar katta texnologiyalar va ma'lumotlar bazasi bilan tayyorlanadi. GIS (Geografik Ma'lumot Tizimlari) va boshqa yangi texnologiyalar, xaritalar yaratishda va ularni o'zgartirishda o'zlarini ko'rsatmoqda. Elektron xaritalar va interaktiv xaritalar, internet orqali keng doirada tarqaladi va foydalanuvchilar uchun yangi imkoniyatlar yaratadi.

Xaritalar, geografik ma'lumotlarni ko'rsatish, tahlil qilish, va o'rganishda katta rolni o'ynaydigan ilmiy vosita hisoblanadi. Ularni tuzish va o'zgartirish texnologiyalari, tarixiy davrlardan boshlab, inson fikrini dunyo haqida yanada ko'proq mukammal va aniqroq qilmoqda.

25. Xaritani o‘qish deb nimaga aytiladi. Xaritalarni tushunish uchun muhim hisoblangan 3 ta asosiy xususiyat qaysilar
**Xaritani O'qish: Dunyo Bilimini Tushunishning Kaliti**

Xaritalarni o'qish, geografiya va dunyo bilimini tushunish uchun muhim va asosiy qo'llanma hisoblanadi. Bu bilimni o'rganish va tushunishda asosiy ahamiyatga ega bo'lgan 3 ta xususiyat quyidagilar:

---

**1. Geografik Joylashuvni Tushunish:**
Xaritalarni o'qishda eng birinchi muhim asosiy xususiyat, geografik joylashuvni tushunishdir. Xaritalar, hududlar, daryolar, tog'larda joylashgan joylar, va boshqa geografik obyektlarni visual tasvirlaydigan vositalardir. Geografik joylashuvni tushunish, dunyo yuzasida qayerda qanday hududlar va manzaralar borligini, ularning bog'lanishini, va dunyo geografik tuzilishini tushunishga olib keladi.

**2. Koordinatalarni Tushunish:**

Xaritalarni tushunishning ikkinchi muhim qo'llanmasi, koordinatalarni tushunishdir. Koordinatalar, geografik joylashuvni boshqarishda va uni aniqlashda ishlatiladigan raqamlardir. Enenglik va bo'ylablik koordinatalar, geografik hududlarni belgilashda, masofa va burchakni o'lchashda, yoki biror joydan boshqasiga yo'nalish ko'rsatishda foydalaniladi. Bu koordinatalarni tushunish, xaritalarni ishlatish va dunyo bo'yicha yo'nalishda boshqalarni tushunish uchun muhimdir.

**3. Topografik Vaqtiy Rahbarlik Tushunish:**

Uchinchi muhim xususiyat, xaritalarda topografik ma'lumotlarni tushunishdir. Topografik ma'lumotlar, yeryozaning shakl va ko'rinishini, dengizning yuqori va pastlik darajasini, tog'larning yuqori va pastlik bo'yligini tasvirlaydi. Xaritalarda yo'l, daryo, va ormonlar ham ko'rsatiladi. Bu ma'lumotlar, xaritalardagi hududlarni yetakchi topografiyaviy xususiyatlarini tushunish va joylashuvni o'rganish uchun muhimdir.

Xaritalarni o'qish, dunyo bilimini o'rganish va geografik ma'lumotlarni tushunishning eng asosiy vositalaridan biridir. Geografik joylashuv, koordinatalar, va topografik ma'lumotlar, xaritalarni boshqarish, ma'lumotlarni tahlil qilish, va dunyo yuzasini tushunishda asosiy muhitni yaratadi. Bu xususiyatlar, insonlarga dunyo haqida qo'lbola va samarali ma'lumotlar berishda katta rolni o'ynaydi.

26. Umumgeografik xaritaning elementlariga nimalar kiradi?
**Umumgeografik Xaritaning Elementlari: Dunyo Bilimini Kesib O'tish**

Xaritalar, dunyo yuzasidagi umumiy geografik tuzilishni va aniq ma'lumotlarni tasvirlashda eng asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Umumgeografik xarita, dunyo haqida og'ir ma'lumotlarni, hududlarni, va obyektlarni o'rganish, tushunish, va izohlashda muhim ahamiyatga ega. Bu xaritalar, bosh merediyannini asoslash, geografik joylashuvni tasvirlash, daryolar, dengizlar, tog'lar, va hududlar haqida ma'lumotlarni berish bilan, dunyo geografik xususiyatlarini o'rganishni osonlashtiradi. Umumgeografik xaritaning elementlari quyidagilardir:

---

**1. Hududlar va Davlatlar:**
Umumgeografik xaritaning eng katta elementlari hududlar va davlatlardir. Xarita, dunyo yuzasidagi geografik chegaralar va ulardagi davlatlar haqida to'liq ma'lumotlar ko'rsatadi. Bu element, hududlarni aniqlash, davlatlar orasidagi chegaralarni tushunish, va dunyo bo'ylab ijtimoiy va siyosiy xususiyatlarni o'rganishda yordam beradi.

**2. Daryolar va Dengizlar:**

Xaritada daryolar va dengizlar, suv tizimini tushunish uchun muhimdir. Bu elementlar, daryolar va dengizlarning nomlari, katta dengizlarning sohillari, va dunyo okeanlarini tasvirlaydi. Xarita orqali, suv resurslarini, transport tarmoqlarini, va dengiz transportini tahlil qilish mumkin.

**3. Tog'lar va Daryolar:**

Umumgeografik xarita, dunyo yuzasidagi boshqa elementlardan biri ham tog'lar va daryolar. Xarita, ulardagi qadimiy qotirilmalarni, joylashuvlarini, va dunyo bo'ylab suv transportini tasvirlaydi. Bu elementlar, dunyo madaniyatini tushunishda, transport va yordamchi tarmoqlarni o'rganishda ahamiyatga ega.

**4. Topografik Elementlar:**

Xaritada joylashgan topografik elementlar, oqibatlar, tepe va tog'lar, ormonlar, va qayalar tasvirlanadi. Bu elementlar, dunyo yuzasidagi shakl va ko'rinishni tushunishda, tabiiy geografik qurilmalarni o'rganishda, va harita ma'lumotlarini tafsilotli tahlil qilishda muhimdir.

**5. Shaharlar va Asosiy Joylashuvlar:**

Umumgeografik xarita, dunyo yuzasidagi shaharlar, metropolitlar, va asosiy joylashuvlarni ham tasvirlayadi. Bu elementlar, aholining yashash joylarini, ijtimoiy va iqtisodiy markazlarni tushunishda katta o'rin egallaydi.

**6. Geografik Tezlanishlar:**

Xaritada geografik tezlanishlar, dunyo yuzasidagi harita ko'rsatkichlarini tasvirlayadi. Bu elementlar, iklim zonalarini, tezlanishlar va geografik bog'lanishlarni o'rganishda, tarixiy ma'lumotlarni tushunishda yordam badiiydi.

Umumgeografik xarita, dunyo yuzasini tuzilishi, manzarasi, va o'zgarishlari tasvirlashda, insonlarga dunyo bilimini tushunishda katta o'rin egallaydi. Uning elementlari, geografik bilimni o'rganish va tushunishda muhim vositalardir.

27. Umumgeografik xaritaning matematik asos va yordamchi jihozlariga nimalar kiradi
**Umumgeografik Xarita: Matematik Asos va Yordamchi Jihozlar**

Umumgeografik xarita, dunyo yuzasini tuzilishi, joylashuvi, va o'zgarishlarini ifodalovchi eng muhim ilmiy yordamlardan biridir. Bu xarita, matematik asos va yordamchi jihozlar orqali dunyo geografik ko'rsatuvini boshqarishda ahamiyatli rol o'ynaydi.

---

**Matematik Asos:**
Umumgeografik xaritaning matematik asos, bosh merediyanni o'tkazish va geografik koordinatalarni aniq hisoblashga asoslanadi. Xaritaning tuzilishi, enenglik va bo'ylablik koordinatalar orqali joylashuvlarni belgilash va aniq ko'rsatishda matematik hisob-kitoblarni qo'llaydi. Bu asos, xaritaning to'g'ri, o'zgarmas va aniq bo'lishini ta'minlayadi.

Matematik asos, Ptolomeyning zamoni bilan boshlanadi. Uning "Almagest" asarida aylana asosida joylashgan bosh merediyanni o'tkazish va koordinatalarni aniq aniqlash bo'yicha metodlar keltirilgan. Bu metodlar, matematik san'atning geodeziya va kartografiyaga o'rni kelib chiqishi, xaritalarning tuzilishi va aniqlikda yuksak sifatga ega bo'lishini ta'minladilar.

**Yordamchi Jihozlar:**

Matematik asoslar, umumgeografik xaritaning yordamchi jihozlar bilan birlashadi. Yordamchi jihozlar, xaritaning tuzilishini saqlash va uning tuzilishi bo'yicha ma'lumotlarni tasvirlashda xizmat qiladi. Ular, quyidagilarni o'z ichiga oladi:

1. **Meridiyanlar va Paralellar:**

Meridiyanlar va paralellar, yordamchi jihozlar orqali xaritaning tuzilishini ifodalaydigan elementlardir. Meridiyanlar, boshdan o'ngga bo'lgan xulosa chizig'ini ifodalaydigan chiziqlardir. Paralellar esa boshdan pastga bo'lgan yulduz chiziqi shaklida tasvir etilgan joylashuvlardir.

2. **Bosh Merediyanni O'tkazish:**

Bosh merediyanni o'tkazish yordamchi jihozlar orqali bajariladi. Bosh merediyanni belgilash, xaritaning asosiy yuqori markazini aniqlash uchun muhimdir. Bugungi kunda, Boshingtondagi "Greenwich" observatoriya bosh merediyanni o'tkazadi.

3. **Koordinatalar va Tizimlar:**

Koordinatalar, enenglik va bo'ylablikni ifodalovchi raqamlardir. Xaritaning uzunlik va enini belgilashda koordinatalar yordamchi jihozlar orqali aniq hisoblanadi. Xaritaning tizimlari, geografik joylashuvi, soatlar, va yo'nalishlarni tasvirlashda yordam beradi.

4. **Mascidiyat va Yo'lak Ko'rsatkichlari:**

Umumgeografik xaritaning yordamchi jihozlariga mascidiyat va yo'lak ko'rsatkichlar ham kiradi. Mascidiyat, xaritaning qaysi joylarda qaroringizni ko'rsatuvchi chiziq, yo'lak ko'rsatkichlari esa ko'rsatilgan joyning to'g'ridan to'g'ri ma'lumotlarini belgilaydi.

**Natijaviy Hisob-kitoblar:**

Umumgeografik xarita, matematik asos va yordamchi jihozlarning birlashmasi natijasida paydo bo'ladi. Xaritaning ifodalashida, ko'ordinatalar, tizimlar, va yordamchi jihozlar orqali dunyo yuzasidagi geografik ko'rsatuv ifodalangan, bu esa dunyo bilimini o'rganish va tushunishda muhim o'rin egallaydi.

Umumgeografik xarita, matematik hisob-kitoblar va yordamchi jihozlar orqali dunyo yuzasini tuzilishini aniq va to'liq tasvirlaydi. Bu xarita, geografik tadqiqotlar, saylovlashlar, va dunyo yuzasidagi harakatlanishlarni tahlil qilishda asosiy vosita sifatida foydalaniladi.

28. Umumgeografik xaritaning kartografik tasvir va qo’shimcha ma’lumotlariga nimalar kiradi?
**Umumgeografik Xarita: Kartografik Tasvir va Qo'shimcha Ma'lumotlar**

Umumgeografik xarita, dunyo yuzasini tuzilishi, hududlarini tasvirlashi, va qo'shimcha ma'lumotlar bilan bir qadam ileri borishda asosiy vositalardan biridir. Bu xarita, kartografik tasvir va qo'shimcha ma'lumotlar orqali dunyo geografik ko'rsatuvini o'rganish, tushunish, va izohlashda katta ahamiyatga ega bo'lgan ma'lumotlar bilan boy bermoqda.

---

**Kartografik Tasvir:**
Kartografik tasvir, umumgeografik xaritaning dunyo yuzasini rivojlanishi va o'rganishi bo'yicha keng o'lchamliligi va aniqroqlikni ta'minlash uchun ishlatiladi. Bu tasvir, dunyo yuzasidagi obyektlarni to'g'ri, o'zgarmas, va ma'lumotlarni qo'shish bilan bir qadamda xarita ma'lumotlarini vizual ravishda ko'rsatishda muhim ahamiyatga ega. Kartografik tasvir, quyidagi yordamchilar orqali bajariladi:

1. **Simvolizatsiya:**

Xaritada ko'rsatilgan ma'lumotlarni tushuntirish uchun simvollar, ranglar, va shakllar ishlatiladi. Masalan, shaharlar uchun katta kruglar, daryolar uchun oq va kichik chiziqchalar, va ormonlar uchun barcha burchaklar ishlatiladi.

2. **Masshtablar:**

Masshtab, xaritaning tashqi o'lchamlarini tasvirlashda katta rol o'ynaydi. Xarita o'lchamidagi bir moddiy birligining, masalan, 1 sm x 1 sm, dunyo yuzasidagi haqiqiy masofaga, ya'ni metrlarga, qanday mos kelishi kerakligini ifodalaydi.

3. **Koordinatalar va Hududlar:**

Koordinatalar va hududlar, kartografik tasvirda joylashuvlarni va chegaralarni aniqlash uchun muhimdir. Bosh merediyanni o'tkazish, enenglik va bo'ylablikning tashqi markazini ifodalash, va hududlarni belgilash kartografik tasvirning asosiy qismidir.

**Qo'shimcha Ma'lumotlar:**

Qo'shimcha ma'lumotlar, umumgeografik xaritada ko'rsatilgan asosiy ma'lumotlarga qo'shimcha tafsilotlar qo'shish orqali, batafsilroq tushuntirilgan ma'lumotlardir. Bu ma'lumotlar, xaritadagi obyektlarni tafsilotliroq tushuntirish va foydalanuvchilarga qo'shimcha bilim olishda yordam beradi. Qo'shimcha ma'lumotlar quyidagi ko'rinishlarda bo'lishi mumkin:

1. **Demografiya Ma'lumotlari:**

Aholi soni, yosh tizimi, jins tizimi, va boshqa demografik ma'lumotlar xaritaga qo'shilishi mumkin. Bu ma'lumotlar, bir hududning ijtimoiy va iqtisodiy xususiyatlarini tushunishda yordam beradi.

2. **Ekologik Ma'lumotlar:**

Tabiatni himoya qilish, ekologik holatlar, va suv resurslari haqida ma'lumotlar qo'shilishi mumkin. Bu ma'lumotlar, xaritada tabiiy muhit va ekologik holatlar haqida ma'lumot bering.

3. **Tarixiy Ma'lumotlar:**

Xaritaga tarixiy obyektlar, qadimiy joylashuvlar, va tarixiy markazlar qo'shilishi, hududning tarixiy va madaniy asoslarini tushunishda yordam beradi.

4. **Iqtisodiy Ma'lumotlar:**

Iqtisodiy faoliyat, sanoat, va transport tarmoqlari haqida ma'lumotlar qo'shilishi, hududning iqtisodiy rivojlanishini tasvirlashda yordam beradi.

Umumgeografik xarita, kartografik tasvir va qo'shimcha ma'lumotlarni o'z ichiga olgan, dunyo yuzasini tuzilishi va ma'lumotlarni visual ravishda ko'rsatib beradigan vosita hisoblanadi. U, dunyo geografik tadqiqotlari, tarixiy va iqtisodiy bilimlar, va boshqa fanlarning rivojlanishida katta rolni o'ynaydi.

**Umumgeografik Xarita: Kartografik Tasvir va Qo'shimcha Ma'lumotlar**

---

1. **Simvolizatsiya:**

2. **Masshtablar:**

3. **Koordinatalar va Hududlar:**

**Qo'shimcha Ma'lumotlar:**

1. **Demografiya Ma'lumotlari:**

Aholi soni, yosh tizimi, jins tizimi, va boshqa demografik ma'lumotlar xaritaga qo'shilishi mumkin. Bu ma'lumotlar, bir hududning ijtimoiy va iqtisodiy xususiyatlarini tushunishda yordam beradi.

2. **Ekologik Ma'lumotlar:**

Tabiatni himoya qilish, ekologik holatlar, va suv resurslari haqida ma'lumotlar qo'shilishi mumkin. Bu ma'lumotlar, xaritada tabiiy muhit va ekologik holatlar haqida ma'lumot bering.

3. **Tarixiy Ma'lumotlar:**

Xaritaga tarixiy obyektlar, qadimiy joylashuvlar, va tarixiy markazlar qo'shilishi, hududning tarixiy va madaniy asoslarini tushunishda yordam beradi.

4. **Iqtisodiy Ma'lumotlar:**

Iqtisodiy faoliyat, sanoat, va transport tarmoqlari haqida ma'lumotlar qo'shilishi, hududning iqtisodiy rivojlanishini tasvirlashda yordam beradi.

29. Komponovka va legenda deb nimaga aytiladi
**Komponovka va Legenda: Xarita San'ati**

Xaritalar, dunyo yuzasini aniq va to'liq tasvirlash, ma'lumotlarni tushunish uchun keng o'lchamliligi va estetik usullarni o'z ichiga olgan kartografik tasvirlardir. Komponovka va legenda, xaritaning shakl va o'zgarishlarni aniq tushuntirish, ma'lumotlarni to'liq yoritish, va foydalanuvchilarga qulaylik yaratishda muhim ahamiyatga ega bo'lgan kartografik vositalardir.

---

**Komponovka: Xaritaning Boshqarilishi va Tuzilishi**

Xaritaning komponovkasi, ma'lumotlar va tasvirlarning o'zaro tuzilishi orqali batafsilroq tushuntirilishini ta'minlaydi. Komponovka, xaritaning tuzilishi, ma'lumotlarining joylashuvi, va umumiy shakli bo'yicha aniq ko'rsatishni boshqarishda ahamiyatga ega bo'ladi.

Birinchi navbatda, komponovka xaritaning eni va bo'ylabligi orasidagi ta'minotni ifodalaydi. Xaritaning o'lchami, masshtabi, va umumiy shakli, ma'lumotlar bilan qanday bir xil ravishda to'g'ri bog'langanligini bildiradi. Xaritaning har bir elementi, boshqa elementlar bilan barobar ravishda, xaritaning umumiy shaklini ifodalaydi.

Ikkinchi navbatda, komponovka, xaritaning batafsil ma'lumotlari va tasvirlarini qanday ravishda joylashtirishni tushuntiradi. O'rtacha boshqa ko'rinishda joylashgan elementlar, yana bir o'zaro aloqa ko'rsatadi. Komponovka, ma'lumotlarni qanday tuzilishi, ko'rsatish va joylashuvlarining logikasi haqida foydalanuvchiga xabar beradi.

**Legenda: Ma'lumotlarni Tushuntirishning Yorliqi**

Xaritaning legenda, yoki ma'lumotlar indeksi, kartografiyada ma'lumotlarni tushuntirish uchun qo'llaniladi. Legenda, ko'rsatuvdagi simvollar, ranglar, va shakllar haqida tafsilotli tushuntirish beradi. U, xaritaning shakl va ranglarini tushuntirish, ma'lumotlarini qanday aniqlash kerakligini aytadi.

Legenda, kartografik vositalar, simvollar, va ma'lumotlar katalogining asosiy qismi bo'lib, foydalanuvchilar uchun bir qanday xaritaning tushuntirilishini tushunishda yordam beradi. Simvol va ranglar, legenda orqali tushuntiriladi, shuningdek, ma'lumotlarining aniq ifodalash usullari ham.

Xaritaning komponovkasi va legendasi, kartografiyaning rivojlanishi va hozirgi kunda foydalanilayotgan xaritalarni o'rganish va tushunishning asosiy vositalaridan biridir. Bu vositalar, xaritaning chiroyli va tuzilgan shaklini ta'minlashda, ma'lumotlarni to'g'ri tushuntirishda, va foydalanuvchilarga qulaylik yaratishda katta ahamiyatga ega.

30. Sharqda dastlabki globusni kim yaratgan?
Dastlabki globusni yaratgan shaxs Sharqda Eratosfen (Eratosthenes) hisoblanadi. Eratosfen, qadimiy Yunoniy ilmiy faoliyat ko'rsatgan davlatni bo'lgan Aleksandriyada, III asr avvalgi miloddan V asr boshigacha. U geografiya, astronomiya, matematika, va boshqa fanlarda mutaxassis bo'lgan olim bo'lib, o'z vaqti davrida ilmiy darajasini olgan mashhur shaxslardan biridir.

Eratosfen, Yerni aylana deb tasavvur etgan va yozuvlarda ko'rsatgani bo'yicha, 24,000 mili yul bo'ylabki masofani aniqroq o'lchab qo'ygan. U shu vaqtda qishloqdan qishloqqa safar qilib, yo'lni o'lamiga va orqaga qaytib, masofalar va joylashuvlar orasidagi o'zgarishlarni izlab topgan. Uning bu hisoblash va tarqalgan malakasi, Yer tili o'lchashiga qanday ta'sir ko'rsatganligi uchun ma'lumot berishiga imkon berdi.

Eratosfenning yaratgan dastlabki globusi, Yerni tasavvur qilish va tarqalgan joylarni aniqroq ko'rsatishda yordam berdi va ularni o'rganishda foydalanuvchi bo'lgan. Uning ishlaridan qolgan masalalar, geografiya sohasidagi ilmiy rivojlanishda katta rolni o'ynadi.

31. Hozirgi globusga o’xshash mukammal globusni kim yaratgan?
Globus (lotincha: globus — shar, kurra) — Yer sharining modeli, uning kichik masshtabdagi sharsimon nusxasi. Globusda Yerning geometrik konturlari va maydonlar nisbatini saqlagan holda butun yer yuzasidagi geografik obʼyektlar (quruqlik va suv havzalari, tog, tekislik va b.) qiyofasi muayyan nisbatda juda kichraytirilgan holda tasvirlanadi. Globusda geografik haritalarda yoʻl qoʻyiladigan yoʻnalish, maydon va shakl xatoliklari boʻlmaydi. Globuslar foydalanish maqsadlariga koʻra birbiridan farq qiladi: oʻquv Globuslari, ilmiy ishlarga moʻljallangan Globuslar, transport qatnovi uchun amaliy maqsadlarda foydalaniladigan Globuslar. Masshtabi maqsadga koʻra tanlanadi. Oʻquv Globuslari, odatda, 1:83 000 000, 1:50 000 000, 1:40 000 000, 1:30 000 000 masshtabda tayyorlanadi. Shu bilan birga ulkan Globuslar ham yasalgan. Hoz. vaqtda Sankt-Peterburg sh.da saklanadigan Globus masshtabi 1:4 000 000, Toshkentda OʻzMU geogr. fakultetidagi Globus masshtabi 1:7 000 000.
Yer yuzasi tasvirlangani geografik globus, Oy yuzasi tasvirlangan Oy globusi, osmon sferasi tasvirlangan osmon Globusi deb ataladi. Haritagrafik mazmuniga koʻra ham Globuslar har xil boʻlishi mumkin. Eng keng tarqalgani tabiiy geografik Globuslardir.
Globus yasash tarixi uzoq oʻtmishdan boshlangan. Qadimda sanokligina olimlarning olam haqidagi ilmiy tugʻri tasavvurlari dastlabki Globuslarda uz aksini topgan. Dastlabki ibtidoiy Globusni mil. av. 2-asrda yunonistonlik Krates yasagan va u Oʻrta asr Globuslaridan ancha farq qilgan.
Sharqda dastlabki ilmiy Globusni Xorazmda Abu Rayhon Beruniy 1016-yilda yasagan (P. G. Bulgakov uni 995 yilda yasalgan deb yozgan), u faqat Shim. yarim shardan iborat eng birinchi boʻrtma (relyefli) Globus boʻlib, aholi yashaydigan joylar aniq kursatilgan. Globusning diametri qariyb 5 m boʻlganligi maʼlum (masshtabi 1:2 500 000). Beruniy oʻzi yasagan Globus haqida "Geodeziya" asarida yozib qoldirgan. 13-asrda Misrda ham Globus ishlangan. 1492-yil Nyurnbergda nemis geografi va sayyohi Martin Bexaym (1459—1507) diametri 0,54 m li Globus ("Yer olmasi")ni yasagan. Unda Yangi Dunyoni kashf kilinishi arafasidagi Yer yuzasi haqidagi tasavvurlar aks etgan. Bexaym bu Globusni yasashda asosan Ptolemey maʼlumotlariga asoslangan dunyo haritasidan foydalangan. Toshkentdagi katta Globus Toshkent universiteti buyurtmasi bilan 1979—84 yillarda Perm davlat universiteti laboratoriyasida yasalgan (diametri 196 sm, ogʻirligi 490 kg , yuzasi 13 m2 ga yaqin, oʻquv maqsadlarida foydalaniladi). Bu Globus ni buyurtirish va olib kelish tashabbuskori geogr. fanlari doktori, prof. H. H. Hasanov boʻlgan. Masshtabi ikki xil: gorizontal masshtabi 1:7 000 000, vertikal masshtabi 1:2 000 000. Yer yuzasidagi baland-pastliklar Yerning kattaligiga nisbatan juda kichik boʻlganligi sababli 2 xil masshtab qabul qilingan. Bunday qilinmasa Globusda Yer yuzasi relyefi shakllari koʻrinmay qoladi. Yer yuzasi shakllari boʻrtma usulda, landshaftlar ranglar bilan tasvirlangan. Landshaftlarga rang tanlashda Yerning koinotdan olingan suratlari ranglaridan foydalanilgan.
15-asrda Samarqanddagi Mirzo Ulugʻbek qurdirgan rasadxonada ham kattagina Globus boʻlgan. Unda iqlimlarning chegaralari, togʻlar, choʻllar, dengizlar va daryolar koʻrsatilgan. Binobarin, dunyodagi ikkinchi Globusni Samarkand astronomlari yasashgan. Ulugʻbekning oʻlimidan keyin u mutaassiblar tomonidan yoʻqotilgan. Samarqanddagi Oʻzbekiston xalqlari tarixi va madaniyati muzeyida katta noyob bir Globus saqlanadi. Mukammal ishlangan bu Globusni 1895-yil xoʻjandlik maʼrifatchi Hoji Yusuf Mirfayoz oʻgʻli musavvir va olimlar bilan hamjihatlikda yasagan. Globusning balandligi uni koʻtarib turgan tagligi bilan birga 117 sm, shar aylanasi 160 sm, masshtabi 1:2 500 000. Globus gradus toʻrlariga boʻlingan. Meridian va parallellar kora rang , tropik chiziqlari va qutb doiralari kizil rang bilan chizilgan. Nolinchi meridian Grinvichdan emas, Afrikaning gʻarbidagi Yashil burun o.laridan oʻtkazilgan. Bu Abu Rayhon Beruniy Globussidagi boshlangʻich meridianga toʻgʻri keladi. Globusga kariyb mingta nom yozilgan. Globusga belbogʻ tarzida 12 burj doirasi oʻrnatilgan. Har bir burj doirasi ichida burjni anglatuvchi rasmlar — sher, qoʻy, qisqichbaqa, chayon, baliq, qoʻchqor, hoʻkiz va b. tasvirlangan. Bu Turkiston oʻlkasi mahalliy olimlari yaratgan va ilmiy jihatdan oʻz davri uchun eng mukammal Globus dir.
32. Globusning geografik kartaga nisbatan qulayliklarini aytib bering
**Globusning Geografik Kartaga Nisbatan Qulayliklari: Dunyo Tuzilishini Batafsilroq Tushunish**

Globuslar, geografik bilim va kartografiya sohasidagi yangi rivojlanishlar bilan dunyo tuzilishini o'rganish uchun juda qulay vositalardir. Globuslar, geografik kartalardan nisbatan ko'proq qulayliklarga ega, chunki 3D tuzilish va aylanalarni ko'rsatish imkoniyati, ovozli ma'lumotlar, va interaktivlik xususiyatlar kabi afzalliklarga ega. Bundan tashqari, globuslar dunyo tuzilishini o'rganish uchun quyidagi qulayliklarni taklif etadi:

---

**1. Aniq Tasvirlash va Ovozli Qo'llash:**
Globuslar, dunyo yuzasini 3D ko'rinishda tasvir etish imkoniyatiga ega. Bu, topografik tuzilish va tabiiy obyektlarni aniqroq tushunishda yordam beradi. Qo'llashda ovozli ma'lumotlar yordamida, foydalanuvchilar topishgan hududlar va obyektlar haqida batafsilroq ma'lumot olishadi.

**2. Tariyhi Obyektlar va Yozuvlar:**

Globuslar, dunyo bo'ylab yozilgan tariyhi obyektlarni va san'atiy joylashuvlarni tushuntirish uchun qulaydir. Bu yozuvlar, yangi tarixiy, madaniy, va tabiiy ma'lumotlarni o'rganishda yordam beradi.

**3. Yangi Geografik Qo'shimcha Ma'lumotlar:**

Globuslar, dunyo yuzasidagi eng so'nggi geografik rivojlanishlarni, yangi shaharlar, eng baland tog'larni, va qolaversa, yozuvlarni qo'shish orqali yangi ma'lumotlar bilan ta'minlaydi.

**4. Interaktivlik va Aloqalar:**

Globuslar, foydalanuvchilar bilan interaktiv aloqalarni ta'minlash imkoniyatiga ega. Bu, xarita ustida yozuvlar qoldirish, obyektlarga mo'ljalashish, va qo'shimcha ma'lumotlar olish uchun foydalanuvchilarga o'zlarining ishtirok etish imkonini beradi.

**5. Tabiiy Holatlarni Tushuntirish:**

Globuslar, tabiiy holatlarni, misol uchun okean oqimlari, daryolar, va tog'lar ko'rsatishda yordam beradi. Shu bilan birga, iqlim va g'oyalar haqida ma'lumotlarni yanada aniqlash imkonini yaratadi.

**6. Qo'shimcha Tuzilish va Detallar:**

Globuslar, boshqa kartalar qanday tuzilgan va qo'shimcha ma'lumotlar qanday kiritilganligini o'rganishda qulayliklar yaratadi. O'yin va ta'lim uchun yaratilgan globuslar, foydalanuvchilarga aniq va detallangan ma'lumotlarni o'rganish imkonini ta'minlaydi.

Globuslar, dunyo tuzilishini o'rganishda tajribali va samarali vositalar sifatida yaxshi tanilib, geografik bilim, o'yin, ta'lim, va tadqiqotlar sohalarida keng qo'llanilmoqda. Bu qulayliklar, yangi tekhnologiyalar va kartografiya sohasidagi rivojlanishlar bilan bir qatorda dunyo tuzilishini o'rganishni yanada qulaylashtiradi.

33. Globusda parallel va meridian chiziqlari hamda ularning gradus darajalari qayerda yoziladi
Globusda parallel (ushbu chiziqalarning miqdori) va meridian (g'ishtlarning uzunligi) chiziqlari, geografik koordinatalarni tushuntirish uchun yoziladi. Bu chiziqlar va darajalar globus yuzasida joylashgan hududlar, mamlakatlar, va geografik elementlarni aniqlash uchun muhimdir. Koordinatalar, hududlar, va joylashuvlar bu chiziqlar orqali ifodalangan.

1. **Parallel (Chiziq, yoki Uzlong):**

- Parallel chiziqlari geografik en uzunlikdagi chiziqlardir.
- Bu chiziqlar eqvator bilan o'ngraduslik o'zgarish bilan joylashadi. Eqvator, geografik koordinatalar sistema bo'yicha nol daraja hisoblanadi.
- Boridan shimolga qadamlangan har bir chiziqa 1 graduslik o'zgarishni ifodalaydi. Shuningdek, har bir chiziqa darajasini aks etadi. Eqvator 0 darajalik, shimol va janub chiziqlari esa har biri 90 darajalik.

2. **Meridian (Chiziq, yoki Boylik):**

- Meridian chiziqlari geografik en uzun vaqtda joylashgan chiziqlardir.
- Birinchi meridian (Asar meridiani) ko'rsatiladi va uning o'ngida va chapida har biri 180 darajalik umer meridianlari joylashadi.
- Har bir meridian, boshidan oxirigacha 1 graduslik o'zgarishni ifodalaydi. Bunday o'zgarishlar, geografik koordinatalar sistema bo'yicha tuzilgan.

3. **Gradus Darajalari:**

- Gradus darajalari chiziqlari parallel va meridian chiziqlari orasidagi barcha chiziqlarda joylashadi.
- Bu chiziqlar, har bir chiziqa 1 graduslik daraja o'zgarishini belgilaydi. Bu usul, geografik koordinatalar tizimida hududlarni belgilashda va joylashuvlarni aniqlashda foydalaniladi.

Globusdagi bu chiziqlar, hududlarni aniqlash, geografik tuzilishni o'rganish va joylashuvlarni bilishda yordamchi bo'ladi. Bundan tashqari, bu chiziqlar va darajalar globusni o'qituvchilar, talabalar, va geografyasevimlilar uchun qulaylik yaratadi.

34. Globusdagi ortodromiya va laksodromiya tushunchasiga izoh bering, hamda laksodromiya chizig’iga misol ayting
**Ortodromiya va Laksodromiya Globusda:**

**1. Ortodromiya (Korichnishli Yo'l):**

- Ortodromiya, yoki korichnishli yo'l, globusda ikki nuqta orasidagi eng qisqa masofani bildiradi. Bu masofa, kugiraqning to'g'ri cho'qqisida joylashgan chiziqa bo'yicha olinadi.
- Ortodromiya chiziqasi, ikki nuqta orasidagi eng qisqa yo'l bilan chizilgan yo'lka shaklidagi chiziqa hisoblanadi.
- Bu chiziqa, globusning yuzasida shuningdek, har bir meridian chiziqasining to'g'ri chiziqa bo'yicha joylashgan qisqacha yo'lka shaklidagi chiziqa hamda har bir nuqta orqali o'tadi.

**2. Laksodromiya (Dairachal Yo'l):**

- Laksodromiya, yoki dairachal yo'l, iqtisodiy masofani bildiradi. Bu masofa, nuqta orasida eng qisqa yo'l bilan olinadi va shu yo'l korichnishli yo'lning ikki chiziqasi (ortodromiya va laksodromiya chiziqasi) orasidagi katetlari tuzish orqali aniqlovchi.
- Laksodromiya chiziqasi, korichnishli yo'lning o'ng, to'g'ri yo'lka shaklidagi chiziqa bo'yicha joylashgan qisqacha yo'lka shaklidagi chiziqa va har bir nuqta orqali o'tadi.
- Bu chiziqada bir mamlakatdan boshqa bir mamlakatga yetishish uchun eng qisqa yo'l, har bir nuqta orqali bormoqda. Misol uchun, New Yorkdan Londonga yetishish uchun aviatorlar asosan laksodromiya yo'lni qo'llab-quvvatlashadi.

**Laksodromiya Chizig'iga Misol:**

- Misol uchun, agar bir aviator New Yorkdan (40° sh, 74° g) Los-Angelesga (34° sh, 118° g) borishni rejalashtirsa, u laksodromiya chiziqasidan o'tadi. Laksodromiya chiziqasi, bu ikki nuqta orasidagi eng qisqa yo'lni belgilovchi chiziqaga teng bo'ladi.
- Aviatorning yo'lida Laksodromiya chiziqasini (dairachal yo'l) asoslash orqali uning mazkur masofasini eng qisqa yo'l bilan yetishishi rejalashtiriladi.

Ortodromiya va laksodromiya tushunchalari, geografik masofalarni, aviamarshrutlarni, va qulayliklar hisoblanishida foydalaniladi. Bu tushunchalar globusda va geografik xaritalarda masofalarni aniqlashda yordamchi bo'ladi.

35. Qanday globus turlari mavjud?
Globuslar, turli maqsadlar va talablarga mos ravishda ishlab chiqarilgan turli turdagi vositalardir. Bu globuslarning turli xususiyatlari, ularga mahsus foydalanish maqsadiga mos ravishda joylashtirilgan. Quyidagi, turli globus turlari haqida qisqacha ma'lumot bermoqchiman:

1. **Ta'limiy Globuslar:**

- O'qish-yozish materiallari, geografiya fanini o'rganish uchun yaratilgan.
- Shuningdek, foydalanuvchilarga ixtisoslashgan malumotlarni olish uchun qulayliklar ta'minlaydigan interaktiv qismlarga ega.

2. **O'yin Globuslar:**

- Bolalarning va o'quvchilarning geografik ma'lumotlarni o'rganishini o'z ichiga olgan qiziqarli globuslar.
- Ma'lumotlarni o'rganishni o'yinlarga aylantirish orqali bolalarni ta'lim bermoqchi bo'lgan o'qish-uslubiy vositalar.

3. **Politik Globuslar:**

- Mamlakatlarni, hududlarni, poytaxtlarni, va asosiy geografik elementlarni ko'rsatadigan globuslar.
- Soddalashtirilgan politik xaritalar asosida ishlab chiqiladi.

4. **Fizik Globuslar:**

- Geografik tuzilish, tog'lar, daryolar, va qurolli xususiyatlarni ko'rsatadigan globuslar.
- Geofizik va topografik tuzilishni o'rganishni osonlashtirish uchun yaratilgan.

5. **Bolalarni Tarbiyalash Uchun Globuslar:**

- Bolalar tarbiyalash uchun rangli, o'qituvchi va o'rganuvchi materiallardan foydalanadigan globuslar.
- Soddalashtirilgan va tabiiy holatlarni tasvirlashda ishlatiladi.

6. **Elektron Globuslar:**

- Elektron tizimlar bilan birgalikda ishlaydigan, interaktivlik va batafsil ma'lumotlarni ko'rsatadigan globuslar.
- Internetga ulanish orqali yangi ma'lumotlarni olish imkoniyatiga ega.

7. **Laksodromiya va Ortodromiya Globuslar:**

- Geografik masofalarni aniqlashda foydalaniladigan laksodromiya va ortodromiya chiziqalari bilan yaratilgan globuslar.
- Masofa, aviamarshrutlarni aniqlash va geografik masofalarni hisoblashda yordamchi bo'ladi.

8. **Ta'limiy Proyektsiya Globuslar:**

- Xaritalar va chiziqalar ishlab chiqish va dunyo geografik tuzilishini o'rganishda foydalanish uchun yaratilgan globuslar.
- Geografik xaritalar bilan bir qatorda ta'limiy va ilmiy maqsadlar uchun ishlab chiqilgan.

Globuslar juda ko'p xil turdagi xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin, va har biri o'zining maqsadi va foydalanish maqsadiga mos ravishda ishlab chiqariladi.

36. Maktab globusi haqida gapiring
**Maktab Globusi: O'qish-yozish Usuli va Dunyo Bilimlarining Asosi**

Maktab globusi, talabalar uchun eng asosiy o'qish-yozish vositalaridan biridir. Bu vosita orqali, o'quvchi geografiya, tarix, iqtisod, o'zbek adabiyoti va boshqa fanlarni o'rganadi. Maktab globusi, dunyo geografik tuzilishini, mamlakatlar orasidagi aloqalarni, hududlarni va tabiiy obyektlarni aniqlashda juda katta qo'llanma imkoniyatiga ega. Bu globus, o'qish-yozish jarayonini o'rganishda yordamchi bo'lib, talabalarga dunyo vaqt mintaqasini o'rganishda ham yordam beradi.

Maktab globusining katta ahamiyati bo'lgan sababi, u o'quvchilarni geografiya va dunyo bilimlari sohasida qiziqish, fikrlash, va o'rganishni rag'batlantiradi. Globus, dunyo tuzilishini real va interaktiv ko'rinishda ko'rish imkonini ta'minlaydi, shuningdek, talabalarga farkli geografik, iqtisodiy va jamiy bilimlarni o'rganishda yordam beradi.

Maktab globusi, xususan, quyidagi muhim vazifalarni bajaradi:

**1. Geografik Tuzilishni O'rgatish:**

- Globus, o'quvchilar uchun dunyo tuzilishini ko'rishda va o'rganishda katta o'rin egallaydi. Har bir mamlakat, daryo, tog', va hududning joylashuvi real va ko'rsatmalarni yordamida o'quvchilarning fikrini shakllantirishga yordam beradi.

**2. Mamlakatlarni Vaqt Mintaqalarini O'rganish:**

- Globus, mamlakatlar orasidagi vaqt mintaqalarini, ularning poytaxtlarini va asosiy geografik elementlarni ko'rishda ham yordam beradi. Bu o'rganish, o'quvchilarni global muhitda bilim olish va dunyo bilimlari sohasida rivojlanishiga olib keladi.

**3. O'qish-yozish Ustidan Fanlarni O'rganish:**

- Globus, geografik tuzilishni o'rganish, mamlakatlar orasidagi aloqalarni aniqlash va dunyo bilimlarini o'rgatishda qo'llaniladi. Bu vosita, talabalarga dunyo adabiyoti, iqtisod, va siyosatini o'rganishda ham yordam bera oladi.

**4. Tarixiy Obyektlarni Ko'rish:**

- Globus, tarixiy joylashuvlarni va obyektlarni o'rganishda ham o'quvchilarga yordam beradi. Tarixiy hududlar, asarlar, va dunyo madaniyati haqida ma'lumotlarni yanada qiziqishli va tushunarli qiladi.

**5. Til Va Matematika Bilimlarini Bog'lash:**

- Globus, matematik qoidalarini amaliy ko'rishda, geografik koordinatalar sistemini tushuntirishda va aniq hisob-kitob qilishda yordam beradi. Shu bilan birga, talabalarga global taraqqiyot va madaniy muhitni tushunishda til o'rgatishga yordam beradi.

Maktab globusi, o'quvchilarni dunyo bilimlariga, tarixiy madaniyatga, va jamiy-gumanitar fanlarga qiziqish, fikrlash, va o'rganishga rag'batlantirish uchun ajoyib vositadir. U talabalarga dunyo bilimlarini o'rganishni jiddiy, oson va jazibador qiladi.

37. Toshkent relyefli globusi haqida gapiring
O‘zbekiston milliy Universitetining Geografiya va Tabiiy resurslar fakultetidagi “o‘zbek Magellani” H.Hasanov nomidagi o‘quv-uslubiy xonaga o‘rnatilgan relefli globus o‘rnatilgan xonaga bilimga chanqoq talabalar bilan kirdik. Globusni ko‘rgach, talabalar xayolan koinotga sayohat qilib, Yerni atrofini aylanib, globus yordamida har bir faslda Yerning Quyoshga nisbatan joylashuvini tasavvur qildilar. Tabiiy muvozanat, regionallik va zonallik kabi Yerdagi qonuniyatlarni mustahkamlab olishdi. Relefli-landshaftli Toshkent globusi 1979-1984 yillar davomida Rossiyaning Perm shahrida o‘quv jihozlari yasash ustaxonasida H.Hasanovning buyurtmasiga ko‘ra tayorlangan. Og‘irligi: shar-240 kg, taglik-250 kg. Jami 490 kg. Yuzasining aylanasi 13 m². Globusda 2 ta masshtab qo‘llanilgan bo‘lib, vertikal masshtab- 1:200 000. Gorizontal masshtab-1:7 mln. H.Hasanov 5 yil davomida kerakli ma’lumotlarni yetkazib bergan. Globusni yasashdan va O‘zbekistonga keltirilishidan ustozni maqsadi, biz kabi kelajak avlodlar Yerning modeli bo‘lgan dunyoda kam sonli bo‘lgan mazkur globus yordamida dunyoni yaxshiroq anglash, tushunish va qo‘llay olish edi. Ustoz maqsadiga yetishdi. Globus yana ko‘p yillar davomida Yerdan va suvdan samarali foydalanuvchilarga umuman butun insoniyatga beminnat xizmat qilishiga ishonamiz.
38. Dunyodagi eng yirik globus qayerda saqlanadi?
Dunyodagi eng katta globus AQShning Meyn shtatidagi Yarmut shahrida saqlanadi. U Eartha Globe nomi bilan tanilgan va DeLorme xaritalash kompaniyasining bosh qarorgohida joylashgan. Globusning diametri 41,5 fut (12,6 metr) va uni tomosha qilish uchun ajoyib manzara!
39. Kartografik proyeksiya deb nimaga aytiladi?
Kartografik proyeksiya, yoki xaritalar proyeksiyasi, Yer yuzidagi to'g'ri shakl va masofa xususiyatlarini o'z ichiga olish uchun geodezik koordinatlarni xaritalash usuli sifatida mavjud. Dunyoning ikki boylik tuzilishi (geodezik va kartezian) tufayli, kartografik proyeksiyalar ko'p xil shakllarda mavjud bo'lishi mumkin.

Kartografik proyeksiyalar haqida quyidagi muhim nuqtalarni eshitishingiz mumkin:

1. **O'zgaruvchanlik:** Yer yuzining sfarli hududlarida geodezik koordinatalarni xaritalashda o'zgaruvchanliklar bo'lishi mumkin. Bu o'zgaruvchanliklarni kamaytirish uchun, xaritalar proyeksiyalar orqali hosil qilinadi.

2. **Tegishli hududlar:** Har bir proyeksiya tegishli bo'lgan hududlarda eng to'g'ri ma'lumotni olish uchun mo'ljallangan. Misol uchun, bir proyeksiya tashkil etilgan hududda kengliklar yoki uzunliklar to'g'ri ko'rsatiladi, lekin bu yaxshi to'g'ri bo'lmaydi.

3. **Distortsiya:** Har bir proyeksiya belli xususiyatlarga ega bo'lib, bu esa biror narsa yaxshi ko'rsatilsa, boshqa narsalar distortsiyaga uchraydi. Misol uchun, bir proyeksiya bilan maydalangan joylarni to'g'ri ko'rsatishda, uzunlik va kenglikni saqlash imkoni bo'lmaydi.

Proyeksiyalar o'zgaruvchanligi, tegishli hududlar va distortsiyalar yoki qayta topishning ko'rsatkichlariga qarab, turli maqsadlarga mos ravishda tanlanadi. Bunday proyeksiyalar birlashmasi ham ishlatilishi mumkin.
40. Sferik (egri) yuzani tekislikka tushirganda xaritada qanday xatoliklar ro`y beradi .
Sferik yuzaning tekislikka tushirilishi (yoki planimetr proyeksiyasi) qo'shimcha ma'lumotlar va qulayliklar keltiradi, lekin bir necha xatoliklarga olib keladi:

1. **Xavfsiz masofalar:** Planimetr proyeksiyasi orqali xaritada masofalar va terazilarni boshqarish oson bo'lishi mumkin, ammo bu masofalar Yer yuzidagi haqiqiy masofalardan farqli bo'ladi. Masofalar sferik yuzani tekislikka tushirilganligi sababli o'zgaradi.

2. **Sorashlar misqalari:** Xaritada qizil yoki boshqa rangli sferalar ko'rsatilishi qo'shimcha ma'lumotlar uchun ishlatiladi. Ammo bu sferalar Yer yuzidagi haqiqiy kenglik va uzunliklarni to'g'ri namoyish etmaydi.

3. **Qishloqqa yaqinlik:** Planimetr proyeksiyasi orqali kenglik va uzunliklar qishloqqa yaqinroq ko'rsatilishi mumkin. Ammo bu qishloqqa yaqinlik, qattiq yerlarda to'g'ri namoyish etishni to'g'ri ko'rsatmaydi.

4. **Sfera tarqalgan joylar:** Planimetr proyeksiyasi tarqalgan joylarda distortsiyaga olib keladi. Bu esa sferik yuzani tekislikka tushirishning shakl va hududda chog'ishmalar bo'lmasligini ta'minlash uchun boshqa proyeksiyalar ishlatilishi kerakligini ko'rsatadi.

Sferik yuzaning tekislikka tushirilishi boshqa proyeksiyalarga nisbatan osonroq aniqlik va ishlov beradigan xaritalar yaratishda qo'llaniladi. Lekin, shu paytda hosil qilingan xaritalarni yaxshi tushuntirish uchun, qo'shimcha ma'lumotlar va misqallar bilan birgalikda foydalanish kerak.
41. Xaritadagi nol xatolikdagi chiziqlar yoki nuqtalar deb nimaga aytiladi?
Xaritadagi nol, chiziq yoki nuqta xatoliklari "sistemli chiziq" (systematic errors) yoki "sistematik hatoliklar" deb ataladi. Bu hatoliklar, odatda, harita tuzilishining yoki proyeksiyaning xaritani yaratishda qo'llangan usullar, qurilmalar, yoki ma'lumotlar tuzilishi natijasida paydo bo'ladi.

Bu xatoliklar har bir kartada bir xil tartibda paydo bo'lishi mumkin va ular qo'llanuvchilarga hamkorlikda hosil bo'lishadi. Quyidagi misollar bu turi xatoliklarni ko'rsatadi:

1. **Masofalar va uzunliklar chiziqlari:** Haritada o'rtacha masofalar va uzunliklar ma'lumotlardan olingan qiymatlar bilan to'g'ri kelmaydi. Bu masofalar va uzunliklar odatda qisqartirib yoki kattalashtirib topiladi.

2. **Sifatli joylar:** Xaritada tasvirlangan obyektlar, shaharlar, yo'llar yoki daryolar paydo bo'lgan yerda emas, boshqa joyda tasvirlanishi mumkin.

3. **Sifatli nuqtalar:** Xaritada aks ettirilgan nuqtalar (misol uchun, boshqa markalashlar) asl nuqta joylashuviga mos emas bo'lishi mumkin.

4. **Tegishli chiziq va masofalar:** Xaritada ikki nuqta o'rtasidagi tezligi to'g'ri ko'rsatmaydigan chiziq yoki masofa uchun tegishli chiziq yoki masofalar paydo bo'ladi.

Bu turi xatoliklar yaxshi korreksiya qilinmay qolib ketishi mumkin, chunki ular tuzilish va proyeksiyaga bog'liqdir. Harita tuzilishining aniq va to'g'ri bo'lishi uchun sodda va barqaror ma'lumotlarning qo'llanilishi, yaxshi proyeksiya va tuzilishning tanlovlari bilan birgalikda foydalanilishi kerak.
42. Izokollar deb nimaga aytiladi?
"Izokollar" so'zi iki turdagi jihatdan foydalaniladi: meteorologiya va kartografiya bo'yicha. Bu so'zning bu iki sohada ta'riflari quyidagicha:

1. **Meteorologiya bo'yicha izokollar:** Bu kontekstda "izokollar" so'zi, barobarligi ifodalovchi meteorologik xaritalarda ishlatiladi. Izokollar, biror meteorologik olayning (temperatura, barometr bosimi, yomg'ir darajasi, va boshqalar) barobar va o'zgaruvchan parametrlarini chizish uchun ishlatiladi. "Izo" so'zi grek tilidagi "barobar" yoki "teng" ma'nolarni bildiradi.

Misol uchun, temperatura izokollarida, har bir izokora temperaturaga bir xususiy harorat (masalan, 10°C) mos keladi. Shu tarzda, bir hil chiziq va sozlamalarni ishlatib, biror joydagi temperaturalar kesishishlarini ko'rsatish mumkin.

2. **Kartografiya bo'yicha izokollar:** Kartografiyada izokollar, bir xususiyatning (masalan, barometr bosimi, jo'mraklik, yomg'ir bosimi, va boshqalar) biror qatorda barobar bo'lgan nuqtalarni yon olish uchun ishlatiladi. Bu xususiyatlar o'zgaruvchan bo'lgani uchun, ular bilan bir xarita tuzishda izokollar ko'rsatiladi.

Misol uchun, topografiya izokollari orqali, bir hil masofalarni o'z ichiga olgan joylar, tepaliklar, vodiylar, va boshqa yer shakllari ko'rsatiladi. Bu tur izokollar, geografik manzaraning o'zgarishi bilan bog'liq bo'lgani uchun muhim bo'lishi mumkin.

Bu jihatdan "izokollar", o'zining sohasiga qarab, mavjud ma'noni oladi va qanday qo'llanilishiga qarab, ta'rif bo'lishi mumkin.

Download 488.85 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 ... 29 30 31 32 33 34 35 36 37