Bashirov sanjarning shaharlar geografiyasi fanidan mustaqil ishi

1.Janubiy iqtisodiy-geografik rayon katta shaharlari.

Janubiy O‘zbekiston shaharlar to‘rining shakllanishida gidrologik omillar, yangi yerlar va foydali qazilmalami o‘zlashtirish muhim o‘rin tutadi. Mintaqa ichki hududiy mehnat taqsimotini tabiiy sharoiti (agroiqlimiy) va resurslari belgilab beradi. Binobarin, hududda joylashgan shaharlaming aksariyati tog‘oldi va tekislik shaharlari hisoblanadi. Iqtisodiy rayon shahar manzilgohlarining 63,8 foizi (164 ta) va ulardagi aholining 64,9 foizi (1199 ming kishi) tekislik mintaqasiga to‘g‘ri kelgan.

Iqtisodiy rayon urbanizatsiya darajasining respublika ko‘rsatkichidan doimiy pastligi, tug‘ilish ko‘rsatkichining yuqoriligini hamon saqlab qolmoqda. Binobarin, mintaqa urbanizatsiyasining xarakterli xususiyatlardan biri - shaharlarda aholi soni o‘sishi va tabiiy harakatning yuqoriligi bilan ifodalanadi.
Janubiy mintaqada shaharlashuv darajasi muntazam ortib bormoqda; 2016-yilda respublikada o‘rtacha urbanizatsiya darajasi 50,6 % bo‘lgani holda, iqtisodiy rayonda bu ko‘rsatkich 39,3 % ga (Qashqadaryoda 49,2 %, Surxondaryoda 35,7 %) teng bo‘ldi. Hozirda mazkur hududda 31 ta shaharlar mavjud. Surxondaryo viloyatida 8 ta shahar va 114 ta shaharcha, Qashqadaryo viloyatida esa 12 ta shahar va 123 ta shaharcha joylashgan.
Surxondaryo viloyati shaharlarining vujudga kelish tarixi, shart-sharoit va omillari. Mamlakatimizning eng chekka janubida joylashgan Surxondaryo viloyati o‘ziga xos tabiiy, iqtisodiy va siyosiy geografik o‘ringa ega. Hudud uch qo‘shni mamlakatlar (Turkmaniston, Tojikiston, Afg‘oniston) bilan chegaradosh. Respublika doirasida ham qo‘shnilari oz, birgina Qashqadaryo viloyati bilan baland tog‘lar orqali tutashgan. Surxondaryoning bunday o‘ziga xos siyosiy geografik o‘mi hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Surxondaryoda 8 ta shahar va 114 ta shaharchalar qayd etilgan. Viloyatga bo‘ysunuvchi shaharlar Termiz va Denov. Tumanga bo‘ysunuvchi shaharlar esa 6 ta (Boysun, Jarqo‘rg‘on, Qumqo‘rg‘on, Sho‘rchi, Sharg‘un, Sherobod). Ularda 877,6 ming kishi yoki jami aholining 35,6 foizi yashaydi (taqqoslash uchun, 2008-yilda urbanizatsiya darajasi Surxondaryoda 19,1 % bo‘lgan). Bu jihatdan u mamlakatimizda faqat Xorazm viloyatidan oldinda turadi, xolos (respublika shahar aholisining atigi 5,4 foizi).
Viloyat shahar manzilgohlarining hududiy tarkibiga e’tibor bersak, eng ko‘p shaharlar soni Denov va Qumqo‘rg‘on tumanlariga to‘g‘ri keladi. Mazkur tumanlarda viloyatdagi shaharlaming qariyb % qismi joylashgan. 2009-yildagi urbanistik o‘zgarishlardan so‘ng mintaqa shaharchalari soni yana 107 taga ko‘paydi (respublika yangi shaharchalarining 10,7 foizi). Bunday agroshaharchalaming eng ko‘pi Oltinsoyda (14 ta), Denov va Angorda (11 tadan), Qumqo‘rg‘on va Muzrabotda (10 tadan) kuzatiladi (2-ilova). Ayni vaqtda ulaming eng kam miqdori Bandixon tumaniga to‘g‘ri kelib, bu yerda birgina tuman markazi - Bandixon shaharcha maqomini olgan, xolos. Biroq yirik qishloq aholi punktlariga shaharcha maqomini berilishi, mintaqa iqtisodiy taraqqiyotiga unchalik ta’sir ko‘rsatmadi. Buning boisi, mazkur shaharchalarning kelgusi taraqqiyotida ko‘proq aholi soni asos qilib olindi va ularning aksariyati shaharcha mezonlariga unchalik javob bermaydi.
Shaharlaming ma’lum hududda vujudga kelishida bevosita shu joyning geografik o‘mi, tabiiy-iqlimiy sharoiti va albatta, iqtisodiy imkoniyatlariga (transport, foydali qazilmalar, aholi va mehnat resurslarining to‘planishi, ishlab chiqarishni tashkil etish va rivojlantirish istiqbollari va boshqalar) bog‘liq. Mintaqa shaharlar to‘ri va tarkibining shakllanishida muhim o‘rinni tabiiy sharoit va resurslar, shuningdek, transport kommunikatsiyalari egallaydi. Surxondaryo shahar aholi manzilgohlarining zichligi, hududiy urbanistik tarkibiga ko‘ra boshqa mintaqalardan ancha farq qiladi. Hudud aholi manzilgohlari joylashuvini markazdan shimoli-sharq tomonga yo‘nalgan transport yo‘llari (Termiz-Denov yo‘nalishi) hamda daryo vodiylari (Surxondaryo, Sheroboddaryo) belgilab beradi. Mintaqa shaharlar to‘rida yangi o‘zlashtirilgan Surxon-Sherobod massivi yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Mintaqa urbanizatsiyasi, demografik nuqtayi nazardan qaraganda, asosan, kichik va o‘rta, qishloq tuman markazlari va agrosanoat korxonalariga ega bo‘lgan shaharlar hisobiga rivojlanib bormoqda.
Termiz shahri: iqtisodiy-geografik tavsif. Mintaqa hududiy urbanistik tarkibidagi eng yirik shahar Termizda o‘tkazilgan arxeologik qazilma materiallari shahaming uzoq tarixga ega ekanligidan darak beradi. IX-XI asrlarda shahar yirik savdo-sotiq, hunarmandchilik markazi sifatida taraqqiy etgan bo‘Isa, keyinchalik geosiyosiy va iqtisodiy geografik o‘mi, ishlab chiqarish salohiyati va ijtimoiy obyektlari ta’sir etgan. Termiz shahri bir paytlar harbiy shaharcha bo‘lgan25. Sobiq sho‘rolar davrida respublikamizning janubiy darvozasi viloyat markazi funksiyasini bajaruvchi mazkur shahar eng chekka transchegaraviy hududda, siyosiy markazlardan ancha olisda, o‘ziga xos noqulay iqlim sharoitiga ega botiqda joylashgan. Tabiiyki, bunday holat shahaming iqtisodiy rivojlanish imkoniyatlarini ancha cheklaydi. Viloyat markazining ta’sir doirasi yoki rayon hosil qilish qobiliyati ham yuqori emas. Ko‘rinib turibdiki, Termizning shaharga xizmat qiluvchi funksiyasi yaxshi rivojlangan. Bu borada Termiz shaxrida tashkil etilgan geologik muzey ham katta ahamiyatga ega.
Qashqadaryo viloyatida urbanizatsiya jarayonlari va shaharlar rivojlanishi. Qashqadaryo viloyati shaharlarining joylashuvi, tabiiy-iqlimiy sharoit, yer yuzasining tuzilishi, gidrografik rejim hamda ijtimoiyiqtisodiy omillar ta’siri ostida kechgan. Janubiy mintaqa shaharlari orografik jihatdan tog‘, tog‘oldi va tekislikda, gidrografik jihatdan daryo vodiylarida shakllangan. Viloyatda mamlakatimiz uchun eng muhim va strategik ahamiyatga ega bo‘lgan sanoat tarmoqlari rivojlangan. Bu yerda neft (80 foizi) va tabiiy gazning asosiy qismi (92 foizi), gaz kondensati (95 foizi) va oltingugurt (salkam 100 foizi) qazib olinadi; milliy iqtisodiyot uchun eng zarur hisoblangan gaz-kimyo, neft-kirnyo, kaliy ishlab chiqarish korxonalari faoliyat ko‘rsatmoqda. Uning zimmasiga O‘zbekistonning 7,0 foiz yalpi ichki mahsuloti, 7,5 foiz sanoat va 8,2 foiz qishloq xo‘jalik mahsulotlari to‘g‘ri keladi.
Ma’lumki, O‘zbekistondagi aksariyat “yangi” shaharlar o‘tgan asrning 60-80-yillarida qo‘riq va bo‘z yerlarni o‘zlashtirish, turli qazilma boyliklardan foydalanish davriga to‘g‘ri keladi. Bunday shaharlar ayniqsa, Surxondaryo, Qashqadaryo, Jizzax, Sirdaryo va Navoiy viloyatlarida ko‘pchilikni tashkil qiladi. Xususan, Qashqadaryoda o‘tgan asr oxirlarida yangi yerlar o‘zlashtirilishi (Yangi-Nishon, Koson, Beshkent) va gidrotexnik inshoot negizida (Tolimarjon) shaharlari barpo etilgan. “Resurs” shahar Muborakni shakllanishida foydali qazilmalar muhim rol o‘ynagan bo‘lsa, Miroqi va Qashqadaryo rekreatsiya negizida vujudga kelgan. Demak, mintaqa shaharlarining tashkil topishi siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va tarixiy jarayonlar natijasi bo‘lsa, ulaming rivojlanishi ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiy etishida o‘z ifodasini topadi.
Qashqadaryoda 12 ta shahar va 123 ta shaharchalar mavjud bo‘lib, umumiy urbanizatsiya darajasi 43,0 foizni tashkil etadi(12-jadval). Ulardan Qarshi va Shahrisabz 0 ‘zbekistonning 18 ta katta shaharlari qatoriga kiradi (257 va 101 ming kishi, Kosonda 71 ming aholi yashaydi; Qamashi va Kitob shaharlarida 37-40 ming aholi bor. Qolgan shahar manzilgohlarida aholi soni bundan ozroq.
Tahlillar shaharliklaming son jihatdan ortib borishi, birinchidan, viloyatning ma’muriy-hududiy tizimidagi o‘zgarishlar, ya’ni yangi tashkil etilgan tuman markazlariga shahar maqomining berilishi, ikkinchidan, viloyatga chetdan kelayotgan migrantlaming asosan shaharlarda to‘planishi, uchinchidan, voha shaharlarining qishloq joylardan deyarli farq qilmasligi va tabiiy ko‘payish ko‘rsatkichlarining yuqori ekanligini ko‘rsatmoqda. Umuman olganda, viloyat urbanizatsiya darajasining respublika o‘rtacha ko‘rsatkichidan pastligi va tug‘ilishning yuqori holatini doimiy saqlab kelmoqda.
Mintaqa katta shaharlar ro‘yxatiga 2014-yilda ko‘hna Shahrisabz qo‘shildi. Geourbanistikada funksional yondashuv keng tarqalgan bo‘lib, bu urbanizatsiya jarayonining eng muhim iqtisodiy ko‘rsatkichlaridan sanaladi. Ierarxik pog‘ona eng yuqori bosqichidagi qadimiy Qarshi ko‘p funksiyali yirik sanoat, fan, madaniyat va maorif markazi sanaladi. Shahar tarixda Nasaf, Naxshab nomlari bilan mashhur boigan. U 1926-yildayoq shahar maqomini olgan.