Baslawísh klaslarda balalar qosíqlarín oqíTÍwda jańa innovaciyalíq usíllardí qollaníw dáwletnazarova Aynuwra

BASLAWÍSH KLASLARDA BALALAR QOSÍQLARÍN OQÍTÍWDA JAŃA INNOVACIYALÍQ USÍLLARDÍ QOLLANÍW
Dáwletnazarova Aynuwra
Ájiniyaz atındaǵı NMPI 1-kurs magistrantı
Annotatsiya: Mazkur maqolada qoraqalpoq xalq qo’shiqlarining ahamiyati, bolalar qo’shiqlarining o’rgalinishi, boslang’ish sinf oquvchilariga bolalar qo’shiqlarini oqitishda yangi innovatsion texnologiylar asosida o’rganilishi talqin qilingan.
Tayanch so’zlar: folklor, bolalar qoshiqları, metodika, innovaciya, reklama, barmoqlar, ıssıq kartoshka metodları.
Аннотация: В данной статье разъясняется значение каракалпакских народных песен, изучение детских песен, изучение учащихся начальных классов на основе новых инновационных технологий в обучении детских песен.
Ключевые слова фольклор, детские ложки, методика, новаторство, реклама, пальчики, методы горячего картофеля.
Annotation: This article explains the meaning of Karakalpak folk songs, the study of children's songs, the study of primary school students based on new innovative technologies in teaching children's songs.
Key words: folklore, children's spoons, technique, innovation, advertising, fingers, hot potato methods.


Qaraqalpaq folklorında qosıqlar óz aldına úlken bir janrdı quraydı. Qosıqlardıń óziniń tematikası boyınsha hár túrli bolıp, qaraqalpaq xalqınıń turmısında úlken orın tutqan. Durısında olar adam balasınıń tuwılǵanınan baslap ómiriniń aqırına shekem, onıń turmısı hám sezimleri menen bekkem baylanısıp keledi.
Folklorǵa qosıqlar menen jazba ádebiyattaǵı qosıqlardıń óz ara baylanısı bolǵanı menen olardı bir birinen ayırıp turatuǵın ózgeshelikler bar. Folklordaǵı qosıqlardıń baslı ózgeshelikleri kóbinese xalıqtıń awzında jasap, olardıń kún kórisin, úrp-ádet, dástúrleri, sezimleri menen tikkeley baylanıslı dóretiledi. Ayrım jaǵdayda jazba kitabıy dástandaǵı qosıqlar, xalıq arasına keńnen tarap, xalıq aldında aytılıp júrgen dóretiwshisi belgili qosıqlarda xalıq qosıǵı bolıp ketiwi múmkin.
Qaraqalpaq xalqı ázelden qosıq súyer xalıq. Xalqımızda ata-babalarımız kúndizgi awır miynettiń qıyınshılıǵın umıtıw ushın keshki otırıspalarda qosıqlar aytıp, kewillerin kótergen. Bul qosıqlar awızdan-awızǵa ótip xalıq qosıqlarına aylanǵan. Folklortanıw iliminde xalıq qosıqları ayrıqsha izertleniwin taptı. Qaraqalpaq xalıq qosıqlarınıń belgili túrleriniń bir balalar qosıqları esaplanadı. Balalar qosıqaları tiykarınan balalar tilinen bayanlanadı. Bul qosıqlar hár qiylı oyın túrleri menen, sonıń menen birge soraw juwap formasında da keledi. Balalar arasında jiyi aytılatuǵın qosıqlar “Túlkishek”, “Hákke qayda”, “Áwelemen-duwelemen”, “Ayqulash” h.t.b. qosıqlardı atap ótiwge boladı.
Búgingi kúnde zamanagóy texnologiyalardıń rawajlanıwı menen mekteplerde balalardıń bilim alıwı ushın bir qatar qolaylıqlar jaratılǵan. Baslawısh klass oqıwshılarına balalar qosıqların úyretkende, olardıń jas ózgesheligine itibar qaratıp, olardıń tez qabıllaw ushın jańa innovaciyalıq usıllardan paydalanıw óz nátiyjesin kórsetedi.
Oqıtıwshı innovaciyalıq usıllardan paydalanıw arqalı oqıw processiniń nátiyjeli hám sapalı bolıwın támiynleydi. Búgingi kúnde sabaq processinde “Aqılıy hújim”, “Sinkveyn”, “Keys stady”, “Insert”, “Venn diagramması” hám “BBB” texnologiyaları ónimli qollanıladı. Bulardan basqada muǵallimniń pedagogikalıq sheberligine tiykarlanıp, baslawısh klass oqıwshılarınıń jas ózgesheliklerine qarap bir qatar usıllardı qollanıwǵa boladı.
“Reklama” usılı-bul usıl tiykarınan baslawısh klass oqıwshılar ushın islep shıqılǵan usıllardıń biri esaplanadı. Bul metod ótilgen temanı soraǵanda yáki taza temanı bekkemlew barısında qollanıladı. Oqıtıwshı oqıwshılarǵa temaǵa tiyisli materialdı berip “Reklama qılıń” dep aytadı. Mısal ushın balalarǵa balalar qosıqların oqıtqanda bul usıldan paydalanıw nátiyjeli boladı. Oqıwshılar kishi toparlarǵa bólinedi hám toparǵa lider saylanadı. Oqıtıwshı hár topardıń liderlerine tapsırma beredi. Topar basshıları óz toparına qaǵazǵa jazılǵan balalar qosıqlarınıń qatarların turlı mimiykalar, róller menen atqarıp beriwleri kerek boladı. Mısalı “Túlkishek” qosıǵı:
Háy, túlkishek, túlkishek,
Túnde qayda barasań,
Mamam úyne baraman,
Mamań saǵan ne berer,
Eshkisiniń súti joq,
Ilaǵınıń putı joq... [1.474]
Mısalda keltirilgen qatarlardı topar basshısı topar aǵzalarına sheberlik penen jetkerip beriwge haraket etiwleri kerek. Bul metodtı qollaw birinshiden balalar ushın qızıqlı hám tásirli bolıp tómendegishe abzallıqlarǵa iye boladı:
-Oqıwshıda juwapkershilikli bolıwda, óz pikirin erkin jetkerip beriw qábilyetin rawajlandıradı.
-sabaq processiniń mazmunlı bolıwına erisiledi, oqıwshınıń sabaqqa bolǵan qızıǵıwshılıǵı artadı.
-oqıwshınıń dúnyaqarası keńeyedi, ózgeler pikirin húrmet qılıw, dıqqat penen tıńlaw, óz diqqatın jámley alıw qábilyetin qáliplestiredi.
“Íssı kartoshka” shınıǵıwı. Bul usıldı tiykarınan úyge tapsırmanı soraǵanda paydalanadı. Mısalı balalarǵa “Hákke qayda”, “Túlkishek” qosıqların yadlawǵa berilgende bul usıldan paydalanıwǵa boladı hám tómendegishe alıp barıladı.
Oqıtıwshı balalarǵa arqası menen qarap turadı, qolı menen shapatlap turıwı, yáki qálemniń qattı jaǵı menen urıp turıp, ses hámmege esitilip turıwı kerek. Qashan ses toqtamaǵansha, toptı bir-birine tez-tez beriwleri hám ses tınıp qalǵan waqıtta top kimde qalsa, sol oqıwshıǵa muǵallim tárepinen soraw beriledi.
Mısalı “Hákke qayda” qosıǵın aytıp ber.
Hákke qayda?
Uyasında.
Ne islep otır?
Keste tigip otır.
Kestesi qanday... [1.476]
Shınıǵıw usı formada dawam etedi. Bul interaktiv usıldıń abzallıǵı oqıwshılardı dıqqatlı bolıwǵa, shaqqanlıǵı, ózine isenim menen qaraw sıyaqlı sezimlerdi qáliplestiredi.
Sabaq ótiw processindegi jáne bir ónimli qollanılatuǵın shınıǵıwlardıń biri “Barmaqlar” metodı bolıp esaplanadı. Bul metodtıń ataması balada ózgeshe qızıǵıwshılıq oyatadı. Metodtı sabaqtıń túrli basqıshlarında qollanıwǵa boladı. Metodtıń waziypası muǵallim tárepinen oqıwshılarǵa túsindiriledi. Oqıwshılar toparlarǵa bólinedi. Muǵallim toparlardıń sanına qarap úsh yamasa tórt qoldıń súwretin doskaǵa ilip qoyadı. Oqıwshılarǵa tapsırma beredi. Topardıń bir aǵzası balalar qosıqlarınıń birin aytıp baslaydı keyingisi dawam ettiredi, sol táqlitte topardıń 5 aǵzası tolıq dawam ettirse oń qol hám shep qol barmaqları birlesedi. Oń qol doskada turadı, shep qol oqıwshılardıń qollarında turadı. Oqıwshılar tapsırmanı tolıq orınlasa qollar birlesedi, egerde topardıń bir aǵzası qosıqtı dawam ettire almasa oń qol hám shep qol barmaqları birlespey qaladı. Mısalı birinshi topar aǵzaları “Háy túyeler, túyeler” qosıǵın aytadı.
Há, túyeler túyeler,
Dúziń qayda túyeler
Balqan tawdıń basında,
Balıq oynar tusında,
Enip kettim egiske,
Jemip kettim jemiske...[1.476]
Ekinshi topar aǵzalarına “Áwelemen dúwelemen” aytıwdı tapsıradı.
Mısalı:
Áwelemen dúwelemen
Salqan iyttiń sanı menen
Qaraqoydıń qanı menen,
Awez bala qayda ketti,
Duzǵa ketti, qashan keler
Jaz keler, jaz kelmese
Gúz keler..... [1.510]
Úshinshi hám tórtinshi toparlarǵada usı formada qosıqlar beriledi hám shınıǵıw juwmaqlanadı. “Barmaqlar ” metodın qollanıw arqalı balalarda tómendegi bilim hám kónlikpeler qáliplesedi:
-Oqıwshınıń estetik kózqarası, dóretiwshilik pikirlewi, kórkem óner hám súwretshilikke bolǵan qızıǵıwshılıǵı artadı.
-Oqıwshılarda sabaqqa bolǵan qızıǵıwshıǵılı artadı hám hár bir oqıwshıdan juwapkershilikti talap etedi.
-Oqıwshılardıń ótilgen temaǵa qanday dárejede túsingenligi baqlanadı.
Sabaq barısınıń qızıqlı hám mazmunlı bolıwı, balalardı zeriktiretuǵın ápwayı qurǵaq sózler menen sharshatpaw ushın “Rólli oyınlar” interaktiv metodın qollaw da óznıń jaqsı nátiyjesin kórsetedi.
“Rólli oyınlar” metodı balalardan aktivlikti, shaqqanlıqtı talap etedi. Bul metodtıda balalar qosıqların ótkende qollansaq boladı. Oqıwshılar úsh toparǵa bólinip aladı. Muǵallim doskaǵa úsh úlken qúyashtıń súwretin qıstırıp qoyadı, quyashtıń artına balalar qosıqlarınıń atların jazıp qoyıladı. Topar basshıları quyash artına jasırınǵan sorawlardı aladı. Tapsırma sonnan ibarat topar aǵzaları berilgen balalar qosıqların roller menen atqarıp beriwleri kerek. Birinshi topar aǵzaları “Túlkishek” qosıǵın róller menen atqarıp beredi. Bunda topar menen qatnasqan halda orınlanadı. Ekinshi topar “Hákke qayda” qosıǵın rólli oyınlar tiykarında ámelge asırıladı. Úshinshi topar “Há túyeler, túyler” qosıǵın rólli oyınlar tiykarında orınlap beredi. Metod nátiyjeli orınlanǵan soń muǵallim óz pikirlerin bildiredi.
Bul metodtı orınlaw arqalı balalar dosları menen qarım-qatnasta bolıwdı, awizbirshilikli bolıwdı úyrenedi.
Juwmaqlap aytqanda qaraqalpaq xalqınıń bay miyraslarınıń biri bolǵan balalar qosıqları mazmunlıq, ideya-tematikalıq baǵdarınıń keńligi, oy pikirlerdiń tujırımlıǵı menen ayrıqsha ahmiyetke iye shıǵarmalar bolıp, óz izertleniwine iye hám izertlenip atırǵan dóretpelerdiń biri sanaladı. Sonıń menen bir qatar jańa zamanagóy texnologiyalardıń rawajlanıwı, oqıtıw barısında sheber ózgerisler hár bir sabaq processine unamlı tásir kórsetpekte. Balalar arnalǵan qosıqlarda mektep sabaqlıqlarında kóbirek orın iyelese, balalardıń xalqımızdıń bay miyrasına bolǵan itibar jáne joqarı nátiyjede óz kórinisn tabadı.
Ádebiyatlar

1. 
   Qaraqalpaq folklorı. Kóp tomlıq. 88-100 tomlar.-:Nókis “Ilim”, 2015.
   
2. 
   Kazaxbaev S. XX ásirdiń aqırı XXI ásirdiń basındaǵı qaraqalpaq balalar ádebiyatınıń evolyuciyası janrlıq ózgesheligi hám poetikası.-: Nókis “Bilim”, 2016
   
3. 
   Azizxojayeva N.N. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar. –T., 2002