Baxtiyor mengliyev

bilan  shug‘ullanuvchi  shaxs  oti]  qolipi  hosilasi.  Ammo  ishchi 
leksemasi  bu  qolipdan  uzoqlashib,  undagi  o‘zak  va  qo‘shimcha 
yaxlit holga kelgan, ya’ni bu leksema hozir yuz berayotgan nutqiy 
jarayonda  yasalmagan.  Kitobchi  so‘zi  esa  mazkur  qolip  asosidagi, 
undan  nutq  jarayonida  hosil  bo‘lgan  nutqiy  hosila.  Demak,  ayrim 
yasama  so‘zlar  qolipdan  chiqib,  davr  o‘tishi  bilan  qolipdan 
uzoqlashib, leksemalashadi – tayyor holga kelib qoladi. 
 
Mustaqil o‘zlashtirish uchun 
Ma’naviyat leksemasi etimologiyasiga doir 
Olimlar  ma’naviyat  so‘zi  (o‘zagi  ma’na)  sanskrit  tilidagi 
“ma’nas” atamasi asosida vujudga kelganligini faraz qilishmoqda.  
Talqinlarga  ko‘ra,  hindlarning  ilk  falsafiy  fikrlari  yozilgan 
vedalar  yunon  va  arab  falsafasidan  ancha  avval  shakllangan. 
Ularning 
ba’zi 
tushunchalari 
Sharq 
xalqlari 
tomonidan 
o‘zlashtirilgan.  Yaqin  Sharqdagi  ayrim  qadimiy  falsafiy 
tushunchalar  esa  hindlar  tomonidan  qabul  qilingan.  Bu  hozirgi 
Hindiston,  Markaziy  Osiyo  va  Eron  xalqlarining  mushtarak 
madaniyatida ham ko‘zga tashlanadi. 
Javoharla’l  Neru  “Jahon  tarixiga  nazar”  kitobida  yozishicha, 
ayrim sohalar – tibbiyot va riyoziyot kabilarda arablar ko‘p narsani 
Hindistondan  o‘rgandilar.  Bog‘dodga  bu  zamindan  ko‘plab 
riyoziyotchi  olimlar  kelishardi.  Arab  talabalari  esa  Shimoliy 
Hindistondagi  tibbiyotga  ixtisoslashgan,  o‘zining  buyukligini 
saqlab  qolgan  Takshashila  dorilfununiga  borar  edilar.  Tibbiyot  va 
boshqa  sohalar  bo‘yicha  kitoblar  sanskritdan  arab  tiliga  tarjima 
qilinar edi. 
Ma’nas sanskrit tilida “aql” degan ma’noni bildirgan. Qadimgi 
hind  falsafasining  asosiy  tushunchalaridan  biri  sifatida  u  ong 
ko‘rinishlari  –  aql,  fahm-farosat,  hissiyot,  tuyg‘u,  sezgi,  iroda 
kabilarning manbayi. Ma’nas tanaga xos – u bilan paydo bo‘ladi va 
birga  o‘ladi.  Vedalarda  uning  qalbda  joylashganligi  aytilgan. 
Jaloliddin  Rumiy  ijodida  ham  ma’nas  so‘zi  yuqoridagilarga  mos 
ma’no-mohiyatga  ega.  “Farhangi  zaboni  tojik”da  ma’nas  “mahalli 
121

---

unsu  ulfat”,  ya’ni  “do‘st  va  ulfatlar  makoni”  deb  izohlanganligi 
ham mazkur fikrlarning isboti bo‘la oladi
9
.