«Bayanlar toplamı» mbs ha’m u’zliksiz oqıw bag’darlamasındag’ı oqıwshılardın’ baylanıslı so’ylewin o’siriwge tiyisli talaplardan kelip shıqqan halda du’zildi. Toplamdag’ı tekstler tematikalıq ta’repten ra’n’be-ra’n’

Tayanısh so’zler: bala-shag’alı, biyday, payda, kewli, u’lesinen, bir-birlerine, mehriban.
T O’ R T I N SH I K L A S S


BAYAN U’STINDE ISLEW

Belgili bolg’anınday, u’shinshi klassta bayan oqıtıwshı ta’repinen usınıs etilgen tayar reje ha’m de oqıtıwshı basshılıg’ında ja’ma’a’t bolıp du’zilgen reje tiykarında o’tkeriledi.

To’rtinshi klassta bolsa joqarıdag’ı bayannın’ eki tu’ri menen birge, o’z betinshe du’zilgen reje tiykarındag’ı bayan; qısqa su’wretlengen bayan; grammatikalıq tapsırmalı bayan; tekst mazmunın qısqartıwg’a tiyisli bayan ha’m qadag’alaw bayanlarınan paydalanıladı.
Qısqa su’wretlengen bayan; grammatikalıq tapsırmalı bayan ha’m qısqartılg’an bayanlar ayrıqsha bo’lim etip ajıratılmaydı. Qısqa su’wretlengen bayan bolsa birinshi ha’m de u’shinshi bo’limge kirgizilgen.
Tayar reje ha’m ja’ma’a’t bolıp du’zilgen reje tiykarındag’ı bayan u’stinde jumıs ekinshi klassta da u’yrenilgen. Jumıstın’ bul tu’ri to’rtinshi klassta tekst mazmunının’ teren’ analiz qılınıwı ha’m quramalılıg’ı penen ajıralıp turadı.
Oqıtıwshı oqıwshılardın’ dıqqatın ko’birek shıg’armanın’ ha’mme ta’sirlerin baqlap, tekst bo’limlerindegi waqıyalardı tu’sindirip beriwge qaratadı. Ma’selen, «Zamir Ziyrekke nelerdi u’yretti?», «Ne ushın g’arrı adamlardı ja’rdemge shaqırdı?» sıyaqlı bir qatar sorawlar oqıwshılardı tekstti dıqqat penen esitiwge u’yretedi. Olar teksttegi ta’sirlerdin’ ha’mmesi bir-birine baylanıslılıg’ına isenim payda etedi ha’m usıg’an a’detlenedi. Bayandı jazıw waqtında oqıwshılardın’ o’zleri teksttegi kerekli mag’lıwmatlardı bayanlawg’a ha’reket qıladı.
Tekstti analiz qılıwda tiykarlı baha beriwde qısqa pikirlew ha’m juwmaq shıg’arıwshı sorawlar da qosıladı. Ma’selen, rejenin’ «Ha’rre sho’pti keme qılıp apattan qutıldı» ga’pi tiykarlı juwap beriwdi talap etedi («Jaqsılıq jerde qalmas»).
«Bajban biytaptı qalay dawaladı?» sorawın esitken oqıwshılar unamlı juwap beredi («Ana ayıw»), biraq oqıtıwshı juwaptı tiykarlı tu’sindiriwdi talap etedi: «Bajban biytaptın’ ayag’ındag’ı tikendi qalay aldı?» Tekstler analizinin’ qıyınlasıwına ja’ne bir sebep sol, tekstlerge qısqa su’wretlew kirgizilgen.
Biz qısqa su’wretlew bar tekstlerdi analiz qılıwda oqıwshılar dıqqatın su’wretlewdin’ bas mazmundı bayanlawdag’ı ornına qaratıwımız kerek.
«Obal» tekstine sanalı baha beriwde oqıwshılar Anvarjannın’ ko’rinisin su’wretlew ornın tu’sindire alıwları kerek.
Bayan u’stinde islewde grammatikalıq tapsırmalı bayan jazıwg’a u’yretiw a’hmiyetli jumıslardan biri esaplanadı.
Bayannın’ bul tu’ri to’rtinshi klassta o’tkeriledi. Bunday bayandı jazdırıwdan aldın oqıw sabaqlarında oqıwshılardın’ oqıg’an ayırım gu’rrin’lerindegi shaxstı o’zgertip qayta bayanlaw boyınsha shınıg’ıwlar o’tkerilgen bolıwı kerek. Oqıwshılar shaxstı o’zgertip bayanlaw haqqında ko’nlikpe payda qılg’anınan son’ bunday tu’rdegi bayandı o’tkeriw maqsetke muwapıq. Bayannın’ bul tu’ri oqıwshıda gu’rrin’degi ga’plerdi qayta du’ziwdi talap etedi. Sebebi gu’rrin’ I shaxs atınan berilgen bolsa, onı III shaxs atınan, III shaxs atınan berilgen bolsa, I shaxs atınan aytıp beriw ha’m bug’an baslawısh, bayanlawıshlardı shaxs ha’m sanda sa’ykeslendiriw lazım.
Ayırım jag’daylarda I shaxs atınan berilgen gu’rrin’lerdi III shaxs (birlik) atınan bayanlawda shaxstı anıq ko’rsetiw ushın og’an qanday da bir at tan’lawg’a tuwra keledi. Sebebi, toplamdag’ı «Azat eldin’ ulıman» teksti «Men 1990-jıl 27-fevralda Sırda’rya wa’layatının’ Xovos rayonında tuwıldım» (I shaxs birlik) degen qatar menen baslanadı. Oqıwshıdan gu’rrin’di III shaxs atınan bayanlaw talap etiledi. Tayarlıq waqtında gu’rrin’di III shaxs atınan aytıp beriwde qandayda bir at qollanıwı lazım ekenligi tu’sindiriledi. Oqıwshılar oqıtıwshı menen birgelikte aytıp beriwshi shaxs ushın at (Da’stanbek) tan’laydı ha’m onı qayta aytıp beredi.
«Azat eldin’ ulıman» gu’rrin’i «Men 1990-jıl 27-fevralda Sırda’rya wa’layatının’ Xovos rayonında tuwıldım» dep baslanadı. Eger oqıwshı o’z betinshe jumısqa kiriskende III shaxs atınan aytıp beriwdi umıtıp, «Men 1990-jıl 27-fevralda Sırda’rya wa’layatının’ Xovos rayonında tuwıldım» dep baslag’anı sezilse, ol waqıtta «sen be?» dep soraw beriw jeterli.
Oqıwshılardı bayannın’ bul tu’ri u’stinde islewge tayarlaw ushın to’rtinshi klass «Oqıw kitabı» ha’m «Ana tili» sabaqlıqlarında tekstler berilgen. Grammatikalıq tapsırmalı bayang’a «Azat eldin’ ulıman» teksti mısal bola aladı.