«Bayanlar toplamı» mbs ha’m u’zliksiz oqıw bag’darlamasındag’ı oqıwshılardın’ baylanıslı so’ylewin o’siriwge tiyisli talaplardan kelip shıqqan halda du’zildi. Toplamdag’ı tekstler tematikalıq ta’repten ra’n’be-ra’n’

KIRISIW

«Bayanlar toplamı» MBS ha’m u’zliksiz oqıw bag’darlamasındag’ı oqıwshılardın’ baylanıslı so’ylewin o’siriwge tiyisli talaplardan kelip shıqqan halda du’zildi. Toplamdag’ı tekstler tematikalıq ta’repten ra’n’be-ra’n’. Toplamnan shan’araq ha’m mektep, Watanımız, insan ha’m ta’biyat, haywanlar o’mirine tiyisli tekstler ko’lemi klasslar boyınsha bag’darlama talaplarına sa’ykeslendirildi. Tek qısqartıp bayan jazıw (IV klass), sorawlarg’a juwap beriw (II, III klasslar) talap etilgen jag’dayda g’ana teksttegi so’zler mug’darı asırıldı. Toplamdag’ı materiallardı jaylastırıwda izbe-izlikke a’mel qılındı. Tiykarg’ı bo’limler to’mendegishe atalg’an: tayar rejeli bayan; ja’ma’a’t bolıp du’zilgen rejeli bayan. Bunnan tısqarı, toplamnan ha’r bir klass ushın qadag’alawg’a sa’ykes tekst te orın alg’an. Tekst son’ında onın’ neshe so’zden ibaratlıg’ı ko’rsetilgen. Toplamda belgili imla qag’ıydaları haqqında da mag’lıwmat berilgen. Sonın’ menen birge, ha’r bir tekst tiykarında jazılatug’ın bayannın’ rejesi berilip, teksttegi za’ru’r so’zler ajıratıp ko’rsetilgen. Tayar rejeli bayanlardı jazıwda ga’plerdin’ mazmunlı ha’m so’zlik quramın na’zerde tutıp jazılg’an rejeden paydalanıw kerek. Ja’ma’a’t bolıp du’zilgen reje tiykarındag’ı bayanlardı jazıwda bolsa oqıtıwshı tek rejelerdin’ u’lgili orınbasarlarına tayanıwı usınıs etiledi.

Ha’r bir tekst aqırında balalar gu’rrin’ mazmunın qanshelli tu’singenin tekseriwge ja’rdem beriwshi sorawlar berilgen. Bul sorawlar «Analiz» teması astında berilgen. Analizdin’ tiykarg’ı bag’darı gu’rrin’nin’ baslı ideyasın, onın’ bo’limleri arasındag’ı pikirlik baylanıstı, balalardın’ gu’rrin’degi qatnasıwshılarg’a, olardın’ jumıslarına bolg’an mu’na’sibetlerin anıqlawda ja’rdem beriwge qaratılg’an bolıwı lazım. Gu’rrin’nin’ bunday analizi oqıwshılardı logikalıq pikirlewge u’yretedi. Olardın’ sezimtallıg’ın teren’lestiredi, ko’z-qarasın bayıtadı.
Analiz sorawları ta’rtip penen berilmegen jag’daylarda oqıtıwshı o’z imkaniyatınan kelip shıg’ıp, sorawlardag’ı izbe-izlikti o’zgertiwi, oqıwshılardın’ tekstten alg’an da’slepki ta’sirlerin esapqa alg’an halda qosımsha sorawlar kirgiziwi mu’mkin.
Sabaq protsessinde oqıwshılar dıqqatın gu’rrin’nin’ baslı ideyasına qaratıw, gu’rrin’nin’ teması (atı)n tanıstırıw, gu’rrin’ mazmunındag’ı tiykarg’ı logikalıq baylanıstı ko’rsetiw talap etiledi.
Bul bo’limdegi bazı sorawlar ideyanı ko’rsetiwde avtordın’ o’zine ta’n metodikalıq o’zgesheliklerine itibar qaratıw yamasa ayrıqsha a’hmiyetke iye bolg’an qatarlar mazmunın tu’sindiriw ushın xızmet qıladı. Oqıtıwshı: «Quwanısh jasları qalqıdı» birikpesin qanday tu’siniw mu’mkin? Nadiranın’ muzıkanı jaqsı ko’retug’ınlıg’ı qaysı so’z arqalı bilemiz? (jaqsı ko’redi so’zi arqalı), «Ko’zine jas aldı» ga’pin tu’sindirip berin’» sıyaqlı soraw ha’m tapsırmalardı sabaqtın’ basqa basqıshlarına (qayta bayanlaw, jazıwg’a tayarlanıw da’wirine) ko’shiriwi de mu’mkin. Bul tek oqıwshılar ta’repinen tu’sinikler durıs tu’sinilgenligi oqıtıwshıg’a anıq bolg’anda g’ana qollanıwı mu’mkin. Rejedegi sorawlar bayan qılıw za’ru’r bolg’an waqıyalardın’ izbe-izligin ta’miynleydi. Tekst analizinen keyingi jumıs – reje sorawları boyınsha tekst mazmunın qısqa yamasa tolıq aytıp beriw formasında o’tkeriledi. Bul bolsa oqıtıwshılardı bayan jazıwg’a tayarlaydı. Eger oqıtıwshı gu’rrin’di tın’lag’anınan son’ gu’rrin’nin’ mazmunın ta’kirarlawg’a za’ru’rlik sezse, ol jag’dayda o’zi gu’rrin’degi waqıyalar mazmunın tolıq tiklewshi sorawlardı tayarlawı mu’mkin. Biraq tekst analizin ta’kirarlanatug’ın so’zler menen almastırıw oqıwshılardın’ logikalıq qa’biletlerin o’siriwge unamsız ta’sir ko’rsetedi.
Toplamda tekstti o’z so’zi menen aytıp beriwdi durıs sho’lkemlestiriw, qaysıdur so’zlerdi tu’sindiriw, qa’telerdin’ aldın alıw ushın qanday usıllardan paydalanıw haqqında da metodikalıq ko’rsetpeler beriledi. Biraq olardın’ barlıg’ına sabaqtın’ tayar rejesi dep qaramaw kerek.
Toplamdag’ı metodikalıq bo’limlerde bayan o’tkeriw sabag’ının’ shamalıq rejesi ha’m metodikalıq ko’rsetpeleri berilgen.
Ha’r bir klassta bayan u’stindegi bilimlendiriwshilik jumıslar metodının’ o’zine ta’n o’zgesheligi bar. Sonın’ ushın da’slep ha’r bir klass ushın «Bayan u’stinde islew metodı», son’ tekstler berilgen.
Metodikalıq bo’limlerde aldın’g’ı klasslarda berilgen mag’lıwmatlar ta’kirarlanbaydı. Ekinshi klasstın’ tayarlıq shınıg’ıwları bug’an kirmeydi. Ha’r bir klassqa tiyisli metodikalıq bo’limlerde oqıtıwshının’ dıqqat-itibarı a’yne usı klass ushın ta’n bolg’an jan’a qıyınshılıqlarg’a qaratıladi. Usı klass bag’darlaması talap qılg’an is usılları ha’m oqıwshılardın’ erkinligin arttırıw jolları ta’riyplep beriledi.
«Ekinshi klassta bayan u’stinde islew metodı» bo’liminde oqıwshılardı tayar rejeden paydalanıwg’a, sorawlarg’a durıs juwap beriwge, pikirdi anıq ma’nide sa’wlelendiriwshi qısqa ga’pler du’ziwge u’yretiw ma’seleleri berilgen. U’shinshi klassqa tiyisli metodikalıq bo’limde tayar rejeli bayannın’ jan’a tu’rleri g’ana ta’riyplenbesten, oqıwshılarg’a bayan ushın reje du’ziwdi u’yretiw haqqında da ma’sla’ha’t berildi. Qıyınshılıqlardın’ basqıshlı artıwı ha’m oqıwshılar erkinliginin’ o’siwi mu’na’sibeti menen ekinshi klassta ja’ma’a’t bolıp reje du’ziwdin’ eki tiykarg’ı tu’ri ta’riyplengen.
To’rtinshi klassqa tiyisli metodikalıq bo’limde, tiykarınan II klass penen salıstırılg’an halda bayannın’ jan’a tu’rlerin jazıw ushın ko’rsetpeler berildi. Sonday-aq, tekst rejesi o’zgergen ha’m mazmundı qısqa bayan etiw sabaqlarının’ u’lgisi keltirildi. IV klassqa tiyisli bo’limde rejeni o’z betinshe du’ziwge u’yretiw, bazı tekstlerde bar bolg’an dodalaw ha’m su’wretlewden paydalanıw usılları usınıs etilgen.
Oqıtıwshı qaysı klassta islewine qaramastan, ol baylanıslı so’ylewdegi basqıshpa-basqıshlıqtı anıq ko’z aldına keltiriwi, u’sh klassqa tiyisli metodikalıq maqalalar menen tanısıp shıg’ıwı lazım. Oqıtıwshıg’a da’slep toplamdag’ı tekstlerden tan’lap alıw, son’ shereklik kalendar reje du’ziw ma’sla’ha’t beriledi. Tekst tan’lawda oqıtıwshı to’mendegi talaplarga a’mel qıladı:
1. Bayan tu’ri oqıwshılardın’ bilim da’rejesine qarap belgilenedi.
2. Tekstler mazmunı oqıwshılar ushın sa’ykes bolıwı sha’rt.
3. Bayan u’stinde islew oqıwshılardın’ baylanıslı so’ylewin o’siriwge qaratılg’an shınıg’ıwlardın’ basqa tu’rleri – jazba jumıs, qayta bayanlaw, do’retiwshilik tapsırmalar menen ajıralmas baylanısqan bolıwı za’ru’r. Sonda bag’darlama talapların a’melge asırıwg’a qaratılg’an shınıg’ıwdın’ na’tiyjeliligi ja’ne de artadı.


B I R I N SH I K L A S S