«Bayanlar toplamı» mbs ha’m u’zliksiz oqıw bag’darlamasındag’ı oqıwshılardın’ baylanıslı so’ylewin o’siriwge tiyisli talaplardan kelip shıqqan halda du’zildi. Toplamdag’ı tekstler tematikalıq ta’repten ra’n’be-ra’n’

BAYAN U’STINDE ISLEW

Ekinshi klass ana tili bag’darlamasında oqıwshılardı oqıtıwshı basshılıg’ında ko’lemi onshelli u’lken bolmag’an (40-50 so’zli) tekstlerden sorawlar ja’rdeminde bayan jazıwg’a u’yretiw usınıs etiledi.

Oqıtıwshının’ aldında ekinshi klass oqıwshıların berilgen tayar reje tiykarında bayan jazıwg’a u’yretiw wazıypası turadı. Oqıwshılar jazıw taxtasına jazılg’an sorawlardı durıs oqıwı ha’m olardın’ ma’nisin tu’siniwi, rejedegi sorawg’a anıq juwap beriwi, qayta aytıp beriwde ha’m jazba bayanda o’zinin’ juwapların rejedegi sorawlar ta’rtibinde beriwi lazım.
Jazba so’ylew ta’jiriybelerin bekkemlew ushın oqıwshılardı bayanda o’zleri jaza alatug’ın so’zlerden paydalanıwg’a u’yretiw lazım.
Usını na’zerde tutıp, toplamda tayar reje tiykarında bayan jazıw ushın tekstler berilgen.
Tekstler tiykarında bayan jazıwda onın’ mazmunın ashıwshı sorawlar arqalı analiz qılıw kerek. Gu’rrin’ mazmunın analiz qılıw oqıwshılardın’ gu’rrin’degi tiykarg’ı pikirdi ha’m gu’rrin’ bo’limleri ortasındag’ı baylanıstı bilip alıwına ja’rdem beredi. Bul bolsa mazmundı tu’sinbesten eslep qalıwdın’ aldın aladı.
Ekinshi klass oqıwshılarının’ reje menen islewindegi tiykarg’ı talap olardın’ sorawlardı durıs oqıwı ha’m olardı tekst bo’limleri menen baylanıstıra alıwı bolıp esaplanadı. Bayan jazıwg’a u’yretiw ha’m onı jazıwda to’mendegi jumıs usıllarıdan paydalanıw mu’mkin:
I. Ekinshi klassta oqıwshılardı tekst penen tanıstırıwda jumıstı tayarlıq shınıg’ıwlarınan baslaw (tekst oqıwshılar ko’z aldında boladı) maqsetke muwapıq. Sebebi bul jumıs keyin ala bayan jazıwdag’ı qıyınshılıqlardın’ aldın aladı. Sonday-aq, oqıtıwshı oqıwshılardı tekstti a’ste-aqırın oqıg’anda esitiwge, onın’ mazmunın o’zlestiriwge u’yretedi. 2-klassta orınlanatug’ın barlıq shınıg’ıw tu’rleri reje menen ayrıqsha islewdi talap etpeydi. Sebebi reje tayar halda beriledi (tema tan’lanatug’ın shınıg’ıwlar bug’an kirmeydi).
II. Ekinshi klassta ga’p u’stinde islewge u’lken a’hmiyet beriw talap etiledi. Tekstti analiz qılıw jolı menen a’piwayı ga’plerdi du’ziw ko’nlikpesi bekkemlenedi. Tekstti analiz qılıp, reje sorawları u’stinde islew za’ru’r. Bul bag’dardag’ı tiykarg’ı jumıslar to’mendegilerden ibarat:
1. Gu’rrin’ yamasa onın’ bo’limlerindegi ga’pler sanın anıqlaw; bazı ga’plerde ne ha’m kim haqqında aytılg’anın ko’rsetip beriw.
2. Oqılg’an reje sorawları neshe ga’pke tiyisli ekenin anıqlaw.
3. Ga’ptegi so’zler sanın esapqa alıw; quramındag’ı so’zlerdi eslep qalıw.
4. Sorawda ushıramag’an so’zlerdi ga’pten tabıw.
Ma’selen: Du’rdana kitabın qalay saqlaydı? Soraw ornına ga’pten «azada» so’zi tawıp jazıladı.
Reje sorawlarına juwap tayarlaw sintaksislik jumıstı talap qıladı. Eki-u’sh ga’pti o’z ishine alg’an sorawlarg’a juwap tayarlaw waqtında keyingi ga’p ma’nisin tu’sindirip beretug’ın qosımsha sorawlar beriliwi mu’mkin.
Sintaksislik jumıstı orınlag’anda bazıda jazıw taxtasına jazılg’an u’zindini yamasa ga’ptin’ qısqa bo’limin analiz qılıwg’a tuwra keledi. Ko’binese, balalar ga’ptegi so’zler ta’rtibin buzadı. Oqıtıwshı balalarg’a ga’ptegi so’zlerdi ta’rtip penen jaylastırıwdı u’yretiwi sha’rt. Usı maqsette to’mendegi usıllar isletiledi:
1. Jazıw taxtasına qaysıdur so’zi tu’sirilgen ha’m onın’ ornında soraw ma’nisin bildirgen so’z turg’an ga’pler jazıladı: Son’ usılarg’a juwap beriwshi so’zler qoyıp ga’pler jazıladı.
Ma’selen: Qumırısqa ne tawıp aldı? Qumırısqa da’n tawıp aldı.
2. Ga’p so’zler ta’rtibi o’zgertilgen halda jazıw taxtasına jazıladı.
Ma’selen: qumırısqa, shaqırdı, dosların. Usı so’zlerdin’ ta’rtibine sa’ykes sızılma jazıw taxtasında beriledi. Sızılma: ne nellerdi ne qıldı? Endi sorawlar ornına sa’ykes so’zlerdi qoyıp, Qumırısqa dosların shaqırdı ga’pi du’ziledi.
3. Tekst mazmunın tolıq bayanlaw ushın aldınnan tolıq sintaksislik tayarlıq ko’riledi. Tolıq bayanlaw waqtında bolsa oqıtıwshı qosımsha sorawlar bermewi kerek. Rejenin’ keyingi qatarın yamasa kerekli so’zdi esletip o’tiw menen shekleniw lazım.
4. Bayan jazıwg’a tayarlanıw arnawlı sabaq basqıshın talap qılmasa da bunda so’zlik jumısların orınlaw kerek. Barlıq jag’daylarda aytıp beriwde ha’m bayan jazıwda usı gu’rrin’lerde bar so’zlerden paydalanıw usınıs etiledi. Oqıwshılar gu’rrin’ so’zliginen sanalı paydalanıwı kerek.
Oqıwshılardın’ gu’rrin’degi ha’r bir so’z ha’m tu’sinikti tu’siniwi u’lken a’hmiyetke iye. Bunın’ ushın bazı hallarda so’z ma’nisin tu’sindirip beriwge qaratılg’an qısqa sa’wbetler o’tkeriledi. Qosımsha so’zlerdi oqıwshılardın’ o’zleri sabaqta alg’an bilimlerine tayanıp paydalanadı. Ma’selen, «jabayı» so’zi ana tilinde u’yrenilgen, shınıg’ıwlarda ushıratqanı, «ko’pshilik» so’zi bolsa oqıw sabag’ında u’yrenilgeni esletiledi.
Oqıtıwshı oqıwshılardın’ dıqqatın sorawlar ja’rdeminde ayırım so’z ha’m so’z birikpelerine qaratadı. Ma’selen: «Ana ha’yyiwi» gu’rrin’inde «qosıq aytıwdı aytıptı» so’z birikpesi ornında qanday so’z isletiliwi («buyırıptı» so’zi). «Lola» gu’rrin’inde «jabayı» so’zi ornında qanday so’z («biygana» so’zi) berilgen? «Ba’ha’r sawg’ası» gu’rrin’inde «ko’rindi» so’zi ornında qanday so’z («jıltıraydı» so’zi) berilgen? Sonday-aq, «mazalı sezildi» birikpesin qalay tu’siniw mu’mkin? Bul tu’rdegi sorawlar arqalı, tiykarınan, reje sorawlarına juwap tayarlawda, tekstti bayanlaw ha’m bayan jazıwda oqıwshılardın’ so’zlerden sanalı tu’rde paydalanıwı ushın tiykar tayarlanadı. Geyde so’zlerdin’ ma’nisin, tekstti oqıwdan aldın, ayırım waqıtta tekstti oqıw protsessinde tu’sindiriw lazım. Ma’selen: «Anvar su’wretshi» gu’rrin’inde «ju’zine ku’lki» so’zleri isletilgen. Bul so’zlerdin’ ma’nisi tekstti oqıw protsessinde tu’sindiriledi. Sebebi, so’zdin’ ma’nisi tekstte bilinedi. Bazı so’zlerdin’ ma’nisin tu’sindirip barıwda su’wretlerden (qa’pes, pil, metro) paydalanıw jaqsı na’tiyje beredi. Biraq su’wret ja’rdeminde sa’wbet o’tkeriw oqıwshılardın’ dıqqatın tekst mazmunınan uzaqılastırmawı kerek.
Oqıwshılardı a’ste-aqırın tekstte ta’kirarlanatug’ın so’zlerdi almastırıwg’a u’yretip barıw paydalı. Ma’selen: qozılar, kishkentaylar, pıshıq, qus.
Bunnan tısqarı, sabaqta imla qa’telerinn’ aldın alıw ushın bayanlar o’tkeriledi. Bunın’ ushın jazıw taxtasına jazılg’an kishi ko’lemdegi tekstler jaqsı ja’rdem beredi. Oqıwshılar jazıw taxtasınan kishi ko’lemdegi tekstti oqıp, taza so’zlerdin’ durıs jazılıwın eslep qaladı ha’m o’zlerine tanıs bolg’an basqa qag’ıydalardı tu’sindiredi. Joqarıdag’ı tayarlıq shınıg’ıwlarının’ ko’pshiliginde «Ana tili» sabaqılıg’ında ju’da’ ko’p shınıg’ıwlar berilgen. Tekstti imla jag’ınan analiz qılıwda to’mendegi usıllar, yag’nıy oqıwshılarg’a ga’ptegi so’z sanın anıqlastırıw; aytılıwı qıyın taza so’zlerdi aytıwdı shınıg’ıw qıldırıw; o’tilgen qag’ıydag’a tiyisli so’zlerdi taptırıw; sonday-aq, oqıtıwshı ta’repinen ajıratıp ko’rsetilgen so’zlerdin’ aytılıwı, imlası, ma’nisi u’stinde jumıs alıp barıw usınıs etiledi.
Ekinshi klassta qa’telerdın’ aldın alıw ushın oqıwshılarg’a aytılıwı qıyın bolg’an so’zlerdi buwınlap aytıwdı shınıg’ıw qıldırıw u’lken a’hmiyetke iye. Qatar kelgen dawıslı so’zlerdi jazıwdan aldın balalar so’zdi buwıng’a bo’ledi, buwınlardan so’z jasaydı, onı oqıydı yamasa qısqa ga’p du’zedi.
Eger tekst oqıwshılarg’a oqıp berilse, ol jag’dayda qa’tenin’ aldın alıw ushın jazıw taxtasına jazılg’an reje sorawlarınan ha’m teksttin’ mazmunın ashatug’ın tayanısh so’zlerden paydalanıw mu’mkin. Biraq bul so’zlerdin’ sanı ko’p bolmawı kerek, kerisinshe, oqıwshı aljasıwı turg’an ga’p. Reje sorawları menen bir qatarda, bayan tekstinde ushırag’an imlası qıyın bolg’an so’zlerdi jazıw taxtasına yamasa qalın’ qag’azg’a jazıp, ko’rinetug’ın jerge qoyılsa, oqıwshıg’a qolaylıq tuwdırıladı. Ayırım waqıtlarda oqıwshılarg’a jazıw taxtasında jazılg’an tolıq ga’plerdi ko’shirip jazıwg’a ruxsat beriledi. Sebebi bul ga’pler tekst mazmunın ashıp beriw ushın xızmet qıladı.
Bayan sabag’ına shekem ha’m usı sabaqta o’tkerilgen imla boyınsha tayarlıq oqıwshılarda bayan jazıwg’a tiykar tayarlaydı. Oqıwshılar barlıq pikirlerin jumıstın’ mazmunına qaratadı, ha’r bir so’z ha’m ga’pti arqayın oylap jazadı.
Usınday bolsa da, ekinshi klass oqıwshılarının’ jumıslarında qa’teler ushıraydı. Qa’telerdi joq qılıw ushın oqıtıwshı oqıwshılardın’ bilimine sa’ykes o’z aldına tapsırmalar beredi ha’m olar jol qoyg’an qa’telerdi du’zetedi. Ekinshi klass oqıwshılarının’ tipik qa’teleri u’stinde islew ushın na’wbettegi ana tili sabaqlarında jumıs alıp barıladı. Tipik qa’telerge to’mendegiler kiredi:
1. Oqıwshılar ga’ptin’ bası ha’m aqırın anıqlawda qıynaladı.
2. Ga’pte bir so’zdi ta’kirarlap isletedi.
3. Bazı ha’rip ha’m buwınlardı tu’sirip qaldıradı.
Tipik qa’telerdi du’zetiw analiz ha’m quramlıq jumıs alıp barıwdı talap etedi.
Ekinshi klass oqıwshıları jazg’an bayan oqıtıwshı ta’repinen tekseriledi ha’m a’lbette, sabaqta analiz qılınadı. Biraq og’an o’z aldına sabaq ajıratılmaydı. Bug’an na’wbettegi sabaqtın’ 10-15 minutın ajıratıw jeterli. Jaqsı tayarlang’an oqıwshının’ jumısında qa’te balmaydı: ko’pshilik oqıwshılar tayar reje sorawlarına g’ana juwap beredi. Belgili so’zlerdi g’ana isletedi. Sonın’ ushın jazılg’an jumıstın’ mazmunı ha’m metodı usınıs etilgen bayan tekstine jaqın boladı. Eger ekinshi klass oqıwshıları bayandı aqırına shekem jaza almasa, olardın’ bahaların to’menletiw usınıs etilmeydi, sebebi, olar ele ju’da’ a’ste jazadı. Rejede berilgen bir yamasa eki qatardı tu’sirip qaldırıw na’tiyjesinde bayan izbe-izligi buzıladı. Bul bolsa qopal qa’te esaplanadı.
Oqıtıwshı da’slep oqıwshılar ta’repinen orınlang’an jumısqa ulıwma baha beredi. Gu’rrin’ mazmunı ha’m tapsırmanın’ mazmunın esletedi. Son’ eki-u’sh jaqsı jazılg’an jumıstı oqıp beredi. Jumısqa qoyılg’an baha durıs ekenligin tiykarlaydı. Sonnan son’ oqıtıwshı basqa jumıslardag’ı ulıwma kemshilikti ko’rsetedi, sebebi, rejeden shıg’ıp ketiw, ga’pti nadurıs du’ziw ha’m basqalardı dodalaydı. Qa’tesiz yamasa qa’tesi ju’da’ kem bolg’an jumıslardan biri dodalanadı ha’m oqıtıwshı oqıwshılar jumısına qoyılg’an bahaga ılayıq yamasa ılayıq emesligin tu’sindiredi. Oqıwshılar bolsa jol qoyılg’an qa’telerdi qalay du’zetiw jolın anıqlaydı: ga’pti qanday du’ziw; tu’sirip qaldırılg’an so’z yamasa ga’pti ornına qoyıw; qaysı so’zlerdi almastırıw ha’m basqalar haqqında pikir ju’rgizedi. Kimnin’ jumısı dodalang’an bolsa, sol oqıwshı o’z bayanın yamasa onın’ bir bo’limin aytıp beredi. Sonnan son’ oqıtıwshı oqıwshılardı xoshametleydi ha’m dodalawdı juwmaqılaydı.
Ekinshi klassta birinshi yarım jıldın’ basınan bo’limlerge bo’lingen tekstler menen awızeki shınıg’ıwlar o’tkeriw usınıs etiledi.
Oqıwshılar bo’limleri aralas, yag’nıy ornı almastırıp berilgen ga’plerden gu’rrin’ du’ziwde mazmundag’ı izbe-izlikti awızeki o’zlestiredi. Sonnan jumıs ushın beriletug’ın tekstler yamasa gu’rrin’di payda etetug’ın ga’pler ta’rtibi buzılg’an halda jazıw taxtasına jazıladı. Mine usınday jumıs tu’rine mısal etip «Ku’sh birlikte» tekstin keltiremiz.