«Bayanlar toplamı» mbs ha’m u’zliksiz oqıw bag’darlamasındag’ı oqıwshılardın’ baylanıslı so’ylewin o’siriwge tiyisli talaplardan kelip shıqqan halda du’zildi. Toplamdag’ı tekstler tematikalıq ta’repten ra’n’be-ra’n’

IV. Tekst boyınsha bayan jazıwg’a tayarlıq.
Oqıwshılar tekstti da’slep ishlerinde, son’ dawıs shıg’arıp oqıydı. Ajıratıp ko’rsetilgen Rano, tawju’zim, husayni so’zlerinin’ buwını u’stinde islenedi, so’zlerdin’ aytılıwı menen jazılıwındag’ı parqı esletiledi. Rejedegi sorawlar sanı menen gu’rrin’degi ga’plerdin’ sanı salıstırıladı.
V. Bayan jazıw.
Jazıw taxtasındag’ı tekst jabıladı. Oqıwshılar sorawlar ha’m olardın’ janında tik sızıq penen ajıratıp berilgen so’zlerden paydalanıp bayan jazadı. Bayan jazıp bolıng’annan son’, bir-eki oqıwshının’ jumısı oqıp esittiriledi.
Mine usınday tayarlıq penen jazılg’an bayan jaqsı na’tiyjeler beredi. Bayan jazıw waqtında ko’pshilik oqıwshılarda erkinlik seziledi. Bul erkinlik eki tu’rli bag’darda (usılda) ko’rinedi:
1. Oqıwshılar rejedegi sorawlarg’a juwap beriwde tekst mazmunın tolıq ko’rsetiwga ha’reket qıladı.
2. Ayırım oqıwshılar bolsa sorawlarg’a o’z so’zleri menen juwap beriwge umtıladı.
Ko’binese oqıwshılar ga’pti nadurıs du’zedi. Bazı oqıwshılar bolsa usınday so’zlerdi isletedi, bul so’zlerdin’ imlası, mazmunı ele u’yrenilmegen. Sol sebepli oqıwshılar imla boyınsha ha’m metodikalıq qa’telerge jol qoyadı. Sonın’ ushın bul basqıshta oqıwshılardan soraw mazmunına qatan’ itibar beriw ha’m tekst tilinen shetke shıqpaw talap etiledi.
Bayan tu’ri a’piwayı bolsa da, onı jazıwda awızeki ha’m jazba tu’rde ko’rsetiwde a’debiy til normalarına a’mel qılıw ha’m de imla qa’telerge jol qoymawg’a u’yretiw kerek.
Oqıwshılar u’shinshi sherek aqırında 50-60 so’zli tekstten ibarat bayan jazadı. Rejede 3-4 qatar beriledi. Usı qatarlardın’ ha’r birine oqıwshılar eki-u’sh ga’p penen juwap beredi. Bayan sabag’ının’ tiykarg’ı basqıshı sorawlar arqalı tekst mazmunın qayta bayanlaw, gu’rrin’nin’ ha’r bir bo’liminde ko’zde tutılg’an maqsetti anıqlaw, qospa ga’plerdin’ imlası o’zlestirilmegen so’zlerdi isletiliwinin’ aldın alıw esaplanadı.
Oqıwshılardı «Lola» gu’rrin’i arqalı erkin bayan jazıwg’a to’mendegishe u’yretemiz.
Tekst reje qatarlarına sa’ykes tu’rde bo’limlerge bo’linip, tsifr menen jazıw taxtasına jazıladı:
1. Lola erte oyandı. Bet-qolların juwdı. Taza su’lgige sıpırdı.
2. Sara apa gu’lzardag’ı jabayı sho’plerdi julıp atır edi. Ol aqılıg’ın shaqırdı. Lola ja’rdemge bardı.
3. Lola gu’ller arasındag’ı jabayı sho’plerdi juldı. Gu’lzar shıraylı boldı.
4. Apası quwandı.
Jazıw taxtasında ayırım so’zlerdin’ Sinanımi beriledi: jabayı, biygana, quwandı, su’ysindi sıyaqlı.
Oqıwshılar tekstti oqıydı ha’m to’mendegi sorawlarg’a o’z so’zleri menen juwap beredi:
- Lola azanda ne qıldı?
- Lolanı kim ja’rdemge shaqırdı?
- Lola gu’lzar shıraylı bolıwı ushın ne qıldı?
- Kim su’ysindi?
Sonnan son’, rejedegi sorawlar oqılıp, olarg’a juwap beriledi. Juwaplar oqıwshılar menen birgelikte bir neshe ma’rte ta’kirarlanadı. Son’ bo’limler boyınsha bayanlaw oqıwshılardın’ o’zlerine tapsırıladı. Bayanlaw to’mendegi sorawlar tiykarında a’melge asırıladı:
- Lola haqqında ne dewimiz mu’mkin?
Eger oqıwshı quramalı ga’pler menen juwap berse, keyingi bo’limlerge o’tip ketse yamasa juwaptı bir ga’p penen tamamlasa, ol jag’dayda qosımsha sorawlar beriledi. Ma’selen: «Jazıwshı birinshi bo’limde Lola haqqında ne degen?»
- Sara apa ne islep atır edi?
Bul sorawg’a: «Sara apa gu’lzardag’ı jabayı sho’plerdi julıp atır edi», degen juwap alınadı. Oqıwshılar birinshi ga’ptin’ mazmunın bayan qılg’anınan son’, oqıtıwshı olarg’a: «Lolanı apası nege shaqırdı?», dep esletedi. Oqıwshılar: «Lolanı» ja’rdemge shaqırdı , dep aytadı. «Qalayınsha gu’lzar shıraylı boldı?» Eger oqıwshı bul sorawg’a: «Lola gu’ller arasındag’ı jabayı sho’plerdi juldı», degen mazmunda yamasa «Lola apasının’ aldına bardı, gu’lzardı jabayı sho’plerden tazaladı», dep o’z so’zleri menen juwap berse, ol jag’dayda oqıtıwshı: «Lola sho’plerdi julg’annan keyin gu’lzar qanday boldı?» dep esletedi. Oqıwshı o’z juwabın: «Gu’lzar shıraylı boldı», degen ga’pi menen tolıqtıradı.
Reje qatarlarının’ ha’r biri mazmunlı eki ga’pten su’wretlengenligi aytılıp, u’shinshi qatar ta’kirarlanadı.
- Apası ne qıldı?
Bul sorawg’a bir ga’p penen juwap beriw mu’mkin. Ha’r bir sorawg’a alıng’an juwap oqıtıwshı ja’rdeminde tolıqtırıladı.
Tekst bo’limler tiykarında gu’rrin’ etilgeninen son’ sorawlarg’a berilgen juwaplar birlestirilip, teksttin’ tolıq mazmunın baylanıstırg’an halda gu’rrin’ etiw lazım.
Erkin bayan o’tkeriwdin’ birinshi sabag’ında oqıwshılardı basqa so’zlerdi isletpewge, rejedegi sorawlarg’a juwap beriwde asıqpawg’a u’yretiw kerek. Sebebi bul bilimlendiriwshilik xarakterdegi tiykarg’ı jumıs esaplanadı.
Ayırım waqıtlarda bayang’a tayarlıq ko’riwde su’wretli rejeden paydalanıw mu’mkin. Su’wretli reje rejenin’ en’ a’piwayı forması esaplanadı. Bunın’ ushın balalar da’slep kitapta berilgen su’wretlerden tekst bo’limine sa’ykesin tan’lawg’a ha’m onı ataw (tema qoyıw)g’a u’yretiledi. Bul jumıs oqıwshılardın’ bo’limler arasındag’ı o’z-ara baylanısın belgilewdegi ha’m izbe-izlikti anıqlawdag’ı aktivligin arttıradı. Oqıtıwshı toplamdag’ı tekstlerden paydalanıp bayan jazdırıwda gu’rrin’nin’ mazmunın ken’ ashıp beriwshi mazmunlı su’wretlerden paydalanıwı mu’mkin. Biraq ekinshi klassta ko’rinisli su’wretlerdi isletiwi mu’mkin emes.
Ta’biyat ko’rinisi su’wretlengen su’wretler oqıwshılardı bayan tekstinen aljastıradı, imla qa’teleri u’stinde oylaw ha’m de til qag’ıydalarına (a’debiy til normalarına) a’mel qılıwdag’ı dıqqatın bosastıradı. Sonın’ ushın, toplamda usınday sabaq u’lgileri berilgen, bayan o’tkeriwde ko’rsetilgen su’wretler anıq bilimlendiriwshilik xarakterge iye. Tekst bo’limlerinin’ mazmunlıq jaqtan o’z-ara baylanısı ha’m bo’limlerdin’ izbe-iz jaylastırılıwı oqıwshılardın’ erkinligin arttıradı. Usınday hallarda tekst jazıw taxtasında bo’leklerge (bo’limlerge) bo’lingen halda beriledi: u’sh-to’rt bo’lim izbe-izligi buzılg’an halda (ta’rtipsiz) jazıw taxtasına jazıladı. Bunı biz «Ana tawıq» teksti arqalı ko’rip shıg’amız:
Ana tawıq sho’jelerin da’nletip ju’rgen edi. Birden qırg’ıydı ko’rip tınıshsızlandı. Qırg’ıy terekke qondı.
Ana tawıq sho’jelerin qanatları astına jasırdı.
Qırg’ıy sho’jelerdi taba almay ushıp ketti. Ana tawıq sho’jeleri menen u’yine qayttı.