«Bayanlar toplamı» mbs ha’m u’zliksiz oqıw bag’darlamasındag’ı oqıwshılardın’ baylanıslı so’ylewin o’siriwge tiyisli talaplardan kelip shıqqan halda du’zildi. Toplamdag’ı tekstler tematikalıq ta’repten ra’n’be-ra’n’

Sabaqtın’ barısı:
I. Qısqasha sa’wbet. Oqıtıwshı qumırısqa, da’n su’wretin ko’rsetip, olar haqqında tu’sinik beredi.
II. Oqıtıwshı tekstti tu’sinikli oqıydı ha’m analiz qıladı. Bul tekstte qanday doslar haqqında aytılg’an? (Tatıw doslar haqqında aytılg’an). Qumırısqalar birgelikte ne qıldı? (Olar birgelikte da’ndi inlerine alıp ketti). Juwaptı tekstten tawıp jazın’.
III. Gu’rrin’ du’ziw ushın tayarlıq. Oqıtıwshı oqıwshılarg’a aralas berilgen ga’plerden gu’rrin’ du’ziwdi, jazıw taxtasındag’ı tekstte neshe ga’p bar ekenligin anıqlawdı aytıp, gu’rrin’di oqıydı. Son’ to’mendegi sorawlarg’a juwap aladı:
- Gu’rrin’de neshe ga’p bar?
- Altı ga’p bar ekenligin qalay bildin’iz?
- Olardın’ ornın almastırıw mu’mkin eken be?
- Nege ga’pler ornın almastırıw mu’mkin emes?


Juwmaq:
Gu’rrin’nin’ o’zine ta’n ta’rtibi bar ekenligi, onı buzıp bolmaslıg’ı aytılıp, oqıwshılarg’a birinshi klassta alg’an tu’sinikleri esletiledi.
IV. Gu’rrin’ du’ziw.
Oqıwshılar jazıw taxtasındag’ı ga’plerdi oqıydı. Olardın’ jaylasıwında ta’rtip joq ekenligin, bular ele gu’rrin’ payda qılmaslıg’ın aytadı. Sonnan keyin oqıtıwshı to’mendegi sorawlarg’a juwap aladı:
- Gu’rrin’ payda bolıwı ushın ne qılıw kerek?
- Gu’rrin’di qaysı ga’pten baslaw lazım?
- Onnan keyin gu’rrin’de ne haqqında aytıladı?
- Qumırısqa ne qıldı? Gu’rrin’ ne menen tamamlandı?
- Oqıwshılar tan’lag’an ga’plerdi oqıydı.
Oqıtıwshı lazım tapsa, ha’r bir sorawg’a tabılg’an ga’pti jazıw taxtasına jazıp baradı.
V. Jumıstı juwmaqlaw.
Oqıtıwshı:
- Biz izbe-izligi buzılg’an (aralas) ga’plerden ne du’zdik? (Gu’rrin’)
- Biz bunı qalay orınladıq? (Ga’plerdi mazmunına qarap ta’rtip penen jaylastırdıq)
- Bul gu’rrin’ge qanday tema qoyıw mu’mkin? «Ku’sh birlikte» degen tema durıs bolama? – dep oqıwshılardan soraydı.
Mine usınday awızeki orınlang’an jumıstı da’pterge jazıw ushın gu’rrin’ tolıq yamasa onnan eki ga’p ko’shiriledi yamasa aytıp turıp jazdırıladı, sebebi usınday etilgenda oqıwshılar shınıg’ıwdın’ maqsetin awızeki tu’sinip alıp, aytıp beriwde mazmunnın’ baylanısına, izbe-izligine a’hmiyet beriwdi u’yrenedi.
Toplamdag’ı ekinshi klass ushın ajıratılg’an tayarlıq shınıg’ıwlarının’ tekstlerin de usı usıl menen u’yretiw usınıs etiledi. Bo’limlerge bo’lingen tekstler u’stinde islew tolıq sabaqtı talap etpeydi. Tayarlaw xarakterindegi jazıw shınıg’ıwları da ekinshi klassta, birinshi yarım jıldın’ da’slepki ku’nlerinde baslanadı. Oqıwshılar berilgen so’zlerden ga’p du’zedi yamasa tekstte jetispegen so’zlerdi ornına qoyadı ha’m bayan jazıwda nelerge itibar beriwdi u’yrenedi. Bul shınıg’ıw oqıwshılarda a’piwayı ga’plerde qatnasqan so’zlerdi ta’rtip penen jaylastırıwg’a tiyisli tu’siniklerin ken’eytedi. Sonı umıtpaw kerek, ta’rtipsiz (aralas) berilgen so’zlerden ga’p du’ziwden aldın, oqıtıwshı balalarg’a tekstti oqıpesittiredi. Balalar jazıw taxtasına jazılg’an qatar so’zlerdi ko’zden keshiredi. Jumıs oqıtıwshı basshılıg’ında alıp barıladı. Oqıtıwshı oqıwshılardın’ jazıw taxtasındag’ı ga’plerdi izbe-izlikke a’mel qılg’an halda jaza alıwlarına isenim payda etkennen son’, jazıwg’a ruxsat etedi. Tayarlaw mazmunındag’ı shınıg’ıwlardın’ o’zgesheligi sonda, bunda tekst bo’limlerin ha’r bir oqıwshı jazadı.
Bunday jumıs metodın «Jaqsı pazıylet» tekstine engizemiz.
Gu’rrin’di aytıp beriw ha’m jazıwda buwınlı ha’m de izbe-iz kelgen, aytılıwı birdey ha’m jazılıwı parıq qılatug’ın u’nli dawıslı so’zler ushırawı aytıladı. Sonnan son’ oqıtıwshı gu’rrin’di oqıydı ha’m sorawlar arqalı onı analiz qıladı:
Za’ripjan qay jerden kiyatırg’an edi? Jolda qanday waqıya ju’z berdi? Gu’rrin’nin’ aqırg’ı ga’pinde «raxmet» so’zi ornına qanday so’z isletilgen?
Endi oqıtıwshı oqıwshılarg’a: «Tekstti dıqqat penen tın’lan’ ha’m tekstten jazılıwı u’yrenilgen so’zlerdi anıqlan’» dep tapsırma beredi ha’m tekstti qayta oqıydı.
Sonnan son’ tekstten oqıwshılar menen birgelikte kiyatırg’an, ketip baratırg’an hayaldı, hayal puldı, shıg’arıp, minnetdar so’zleri ajıratıp jazıw taxtasına jazıladı. Bul so’zlerdi aldınnan jazıw taxtasına jazıp, u’stin jawıp qoysa da boladı. Olardı imla jag’ınan analiz qılıp atırg’anda ashıw mu’mkin (Tekstten imlası esletilgen so’zlerdi durıs ajıratıp alg’anın tekseriwde paydalanıladı).
Sonnan son’ oqıwshılar jazıw taxtasına jazılg’an to’mendegi sorawlarg’a juwap beredi:
1. Za’ripjannın’ a’deti qanday?
2. Bul haqqında ekinshi ga’pte ne delingen?
3. Jolda qanday waqıya ju’z berdi?
4. Za’ripjan puldı ne qıldı?
5. Hayal kimnen minnetdar boldı?
Oqıtıwshı oqıwshılardın’ gu’rrin’in esitkennen son’: «Biz bul qısqa gu’rrin’di jazsaq, bayan payda boladı. Bunın’ ushın ha’r bir bo’limdi na’wbet penen jazamız», deydi. Oqıwshılar da’pterlerin bayan jazıw ushın tayarlaydı. Oqıtıwshı bolsa oqıwshılar ushın jazıw taxtasına u’lgi jazadı. Jumıs usınday izbe-izlikte dawam etedi.
Oqıtıwshı oqıwshılarg’a tanıs sorawlardı beredi. Ha’r bir sorawg’a alıng’an juwap tezde analiz qılınıp, jazıw taxtasına ha’m de da’pterge jazıladı. Bunnan aldın, oqıwshılarg’a gu’rrin’nin’ bo’limleri, ayırım so’zlerdi jazıwda qanday qag’ıydalardan paydalanıw esletiledi.
Bayan jazıp bolıng’annan son’, qag’ıydası ta’kirarlang’an so’zdin’ astına sızıw tapsırılıwı mu’mkin. Joqarıda ko’rsetilgen jumıs tu’ri, yag’nıy ga’plerdi bir-birine baylanıstırıp jazıw usılı oqıwshılardı bayan jazıwg’a tayarlaydı.
Ekinshi klassta bayan jazıw sabaqları eki tu’rde o’tkeriledi:
1. Da’slep oqıwshılar 30-40 so’zli tekstti sorawlar ha’m juwap mazmunın ashıwshı so’zler arqalı sa’wlelendiredi. Sorawlarda tek tekstti bayan qılıw ta’rtibi anıqlanıp qalmastan, ha’r bir ga’ptin’ so’zlik quramı da anıqlanadı. Sonın’ menen birge, oqıwshılardı ja’ma’a’t bolıp rejedegi sorawlar tiykarında juwap tabıwg’a u’yretiledi.
2. Bayannın’ ekinshi tu’ri oqıwshılarg’a bayan tekstin jazba ko’rsetiwde ko’birek erkinlik beredi. Soraw-juwap tekstlerine qarag’anda bayan tekstlerinin’ ko’lemi ko’birek boladı (50-60 so’z). Tayar reje bayan tekstinin’ ta’rtibin anıqlap beredi, biraq bayan tekstinin’ ha’r bir bo’limi ushın oqıwshılar teksttin’ o’zinde yamasa sorawlarında qatnaspag’an ha’r qıylı ga’plerden ha’m basqa so’zlerden paydalanıwları mu’mkin.
Bayannın’ eki tu’ri ushın tekstlerdin’ rejesi beriledi. Imla u’stinde islew, tekstti analiz qılıwda bolsa metodikalıq bo’limde bayan jazıw ushın berilgen u’lgiden paydalanıw usınıs etiledi. Ekinshi klass oqıwshıların bayan jazıwg’a u’yretiw sorawlarg’a berilgen so’zler menen juwap jazıwdan baslanadı. Bul tu’rdegi bayanlarda tekstte neshe ga’p bolsa, a’yne usı mazmundag’ı sorawlar beriledi. Sorawlarg’a juwap beriwde juwap mazmunın ashıwshı so’zler sorawdın’ qatarına jazılıp, tik sızıq penen ajıratıladı. Oqıwshılar joqarıdag’ı jumıs tu’rin orınlawg’a ko’nlikpe payda qılg’anınan son’ rejedegi berilgen sorawlardı jetispegen so’zler menen tolıqtırıp jazıw tapsırıladı. Soraw ornına berilgen so’zlerdi qosıp bayan jazıw usılın «Ju’zimzarda» tekstinin’ analizinde ko’remiz. Bul birinshi o’tkerilip atırg’an bayan sabag’ı bolg’anlıg’ı ushın balalarg’a da’slep bayan, onın’ maqseti haqqında tu’sinik beriledi. Sonnan son’ tekst jazıw taxtasına jazıladı. Imlası ha’m aytılıwı qıyın so’zler (ajıratıp ko’rsetilgen) qızıl ren’li por menen jazıp qoyıladı.