Bebitov Maqsud Abdirasulovich Denov Tadbirkorlik va pedagogika instituti o‘qituvchisi

Bebitov Maqsud Abdirasulovich
Denov Tadbirkorlik va pedagogika instituti
o‘qituvchisi (Denov O‘zbekiston)
Теl: [phone]
E-mail: [e-mail].
Jo‘rakulova Mukambar Tursinmurod qizi.
Denov Tadbirkorlik va pedagogika instituti
talabasi (Denov O‘zbekiston)
Теl: [phone]
E-mail: [e-mail]
Nadir Muhammad davrida Ashtarxoniylar sulolasi tanazzuli sabablari.
Anatatsiya.
Ushbu tadqiqot mavzusining ahamiyati shundaki, Ashtarxoniylar sulolasi vakili Nadir Muhammad va uning faoliyati natijalaritarixiy siyosiy faoliyati obektiv yoritishga qaratilgan. XVII - asr va XVIII - asrning birinchi yarmida Buxoro xonligining ichki siyosiy hayotidagi o‘zgarishlarga sabab bo‘lgan voqea xodisalar feodallarning oʻzaro janjallari, saroy fitnalari, feodal hukmdorlarining axloqsiz va shafqatsiz harakatlari, xalqning ogʻir moddiy ahvoli, ularning feodal ekspluatatsiyasi va chidab boʻlmas zulmga qarshi noroziligi, ommaviy talonchilik va talonchiliklar haqida muhim maʼlumotlar bor. tinch aholiga qarshi, turli boj va soliqlarning o'sishi va hokazo
obektiv va subektiv omillarga ko‘ra tahliliy yoritiladi. Annotatsiya
Nodir Muhammadxon ibn Dinmuhammadxon ibn Jonibek sulton (1592
taxminan 1651) ashtarxoniylardan bo’lgan Buxoro xoni. Ashtarxoniylar
chingiziylar avlodidan bo’lib XV asrning 80-yillaridan boshlab Astraxan (Hoji
Tarxon)da hukmronlik qilganlar. XVI asrning o’rtalarida Astraxan Ivan Grozniy
tomonidan bosib olingach, sulola hukmdori Yormuhammadxon Sulton o’z
yaqinlari bilan Buxoroga keldi. 1601-yilda Buxoro zodogonlari Joni Muhammad
Sulton (Jonibek)ni taxtga taklif qilib xon deb e’lon qiladilar. Lekin u o’g’li Din
Muhammad foydasiga taxtdan voz kechadi. Seiston hukmdori bo’lgan Din
Muhammmad Safaviylar bilan bo’lgan jangda halok bo’ladi va Boqi Muhammad
(1601-1605) taxtga o’tqaziladi. Shundan keyin Buxoro xonligida Ashtarxoniylar
(Joniylar ) sulolasi hukmronligi boshlanadi. Ashtarxoniylar sulolasidan bo’lgan
Nodir Muhammad xon bo’lguniga qadar Balx hokimi bo’lib uzoq vaqt taxtni
boshqara olmadi. Ukasi Imomqulixondan so’ng taxtga chiqqanida mamlakatda
yuritgan noto’g’ri siyosiy boshqaruvi oqibatida Ashtarxoniylar sulolasi
tanazzulga yuz tutdi. Chunki xon davlat ishlarida hal qiluvchi rol o’ynaydigan
zodagonlar bilan yaqinlasha olmay , ular bilan til toppisha olmadi. O’z
hukmronligini mustahkamlash uchun yer mulklarini yaqinlariga sovg’a qilgan
Nodir Muhammad mamlakatda yer mulk egaligi munosabatlarini izdan chiqardi.
Kirish
Buxoro xonligida 150- yilcha hukmronlik qilgan ashtarxoniylar sulolasi
davrida Buxoro xonligida tinchlik osoyishtalik bo’lmadi. Viloyatlarda
hukmronlik qiluvchi amr va beklarning o’z boshimchaligi, markaziy
hokimyatdagi amaldorlar o’rtasida o’zaro kelishmovchilik , ur-yiqitlar mamlakat
tinkasini quritib bordi. Buni Ashtarxoniylar sulolasidan Buxoro taxtiga
ko’tarilgan 10 nafar xondan 2tasining taxtdan ag’darilgani 4tasining esa taxt
ustida o’ldirilgani ham yaqqol ko’rsatadi. Ashtarxoniy hukmdor Nodir
Muhammad davrida ham ushbu vaziyat yanada yomonlashdi. Xususan , saroydagi
lavozimlardan ozod etilgan amaldorlarning noroziligi kuchayib turgan bir
paytda, mamlakat hududlariga Shimoldan ko’chmanchilar hujumlari boshlandi
Nodir Muhammadxon ko’chmanchilarga qarshi kurashga o’g’li Abdulaziz boshchiligida qo’shinni jo’natadi. Oliy hukmdordan norozi bo’lgan bir guruh amaldorlar 1645-yildaning aprelida Uchtepa atrofida Yangrisoy degan joyda Nodirmuhammadning katta o’g’li Abdulaziz sultonni xon deb e’lon qiladilar.
Muhokama va natijalar
XVII asrning 30-yillaring oxirida Ashtarxoniylar va Boburiylar o’rtasida munosabatlarning biroz ziddiyatlashganini (Hazorot va Kobul uchun ) hamda tilga olingan Rustam sultonning tilga olingan Rustam Sultonning Shibirg’on Andxud (1620), Yabag’u Chechaktu (1622) Maymana , Juzjon (1631) tomonlarga zug’umi Ashatrxoniylarning , asosan Nadir Muhammad sulton kuchlarining Bola Murg’ob , Hirot, Mashhad , atroflariga bir ikki yurishlarini hisobga olmaganda , Imomqulixon davrida Buxoro tashqi siyosatida keng ko’lamda va maqsadga muvofiq ravishda siyosiy-harbiy harakat qilganini ko’ramaymiz. Asosiy qo’shnilar Qozoq xonlari va Eron va Hindiston (boburiylar) bilan ko’proq elchilik aloqalari olib borgon.2 . Imomqulixon huddi shu yo’l bilan mamklakat tashqi xavfsizligini taminlashga intilgan . aftidan huddi shu hol unga ko’proq mamlakt ichki hayoti bilan mashg’ul bo’lish imkonini bergan.
Imomqulixon davrida mamlakatdagi siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy barqariorlik haqida o’sha zamon manbalarida yetarlicha malumot bor. Chunonchi ularning birida shunday yozilgan : “imomqulixon nochorlar ishini yengillashtirdi arz bilan kelganlarini qayatrmadi, uning zamonida na kambag’al na bechora qolmadi. Chiqargan buyruqlari ijrosi borasida amaldorlarga qattiq turdi, qorong’I tushishi bilan oddiy kiyim kiyib vaziri va qurchi bilan bozorlaru mahallalarni aylanib oddiy xalqning haqiqiy turmush axvolidan boxabar bo’lib turdi. Buni xalq bilardi. Shuning uchun ham ham uning hukmronlik yillari mamlakatda biron marta ham isyon ko’tarilmadi’’ 3. Imomqulixon davridagi bunday osoyishtalik afsuski kiyingi oliy hukmdor nodir Muhammadxon (1642-1645) hukronlik vaqtida ichki nizolar bilan almashdi. So’ngi yillarda ko’zi ojiz bo’lib qolgan imomqulixon ukase nadr Muhammad sultonni balxdan chaqirtirib taxtni unga topshiradi. Boshqa bir qator Buxorolik bir qator amirlar , amaldorlar imomqulixonning ushbu qaroridan norozi ham bo’lganlar. Manba tili bilan aytganda ,, (imoomqulixon zamonida) davlatning oliymaqom ishlari va muhim mulkiy hamda moliyaviy tadbirlarini ijro qilib kelgan’’
Xullas, XVII asrning 30-yillari oxirida ashtarxo-
niylar va boburiylar urtasidagi munosabatlarning
bir oz ziddiyatlashganligini (X,azorajot va Kobul
uchun) xamda tilga olingan Rustam sultonning Shibir-
f o h , Andxud (1620), Yabagu, Chechaktu (1622), Maymana,
Juzjon (1631) tomonlarga zugumi, ashtarxoniylar-
ning, asosan Nazr Muxammad sulton kuchlarining Bolo
MypFo6, X,iROt5 Maiщad atroflariga bir-ikki yurish-
larini xisobga olmaganda, Imomkulixon davrida Buxoro
taiщi siyosatida keng kulamda va mak,sadga muvo-
fik, ravishda siyosiy-xarbiy xarakat kddinganini
kurmaymiz. Asosiy kushnilar k,ozok, xonlari, Eron va
X,indiston (boburiylar) bilan kuprok, elchilik alok,a-
lari olib borilgan2. Imomkulixon xuddi shu yul bilan
mamlakat tapщi xavfsizligini ta’minlashga intil-
gan. Aftidan, xuddi shu xol unga kuprok, mamlakat ichki
xayoti bilan mashgul bulish imkonini bergan.
Imomkulixon davrida mamlakatdagi siyosiy, ijtimoiy,
ik^isodiy barsarorlik xakdda usha zamon man-
balarida yetarli ma’lumotlar bor. Chunonchi, ularning
birida shunday yozilgan: «Imomkulixon nochorlar ishi-
ni yengillashtirdi, arz bilan kelganlarini k,aytarma-
di, uning zamonida na kambagal, na bechora k,olmagandi.
Chik,argan buyrukdari ijrosi borasida amaldorlariga
k,atgik> turdi, k,oronsh tushishi bilan oddiy kiyim
kiyib vaziri va kurchi bilan bozorlaru maxallalarni
aylanib, oddiy xalkding xak^kiy turmush axvolidan
boxabar b^lib turardi. Buni xalk; bilardi. Shuning
uchun xam uning xukmronligi yillari mamlakatda biron
marta xam isyon tugi kutarilmadi»3. Imomkulixon
zamonidagi bunday osoyishtalik va farovonlik afsus-
ki keyingi oliy xukmdor Nazr Muxammadxon (1642—
1645) xukmronligi vak^gida ichki nizolar k;arama-k,ar-
shiligi bilan almashmagandi. Sunggi yillarda kuzi
ojiz bulib k,olgan Imomkulixon ukasi Nazr Muxammad
sultonni Balxdan chak^rtirib taxtni unga topshi-
radi. Boshda buxorolik bir k,ator amirlar, amaldorlar
1 Silsilot as-salotin, 186a—188a-varaklar; Mukimxanskaya
istoriya, s. 86—87.
2 farang: Silsilot as-salotin, 1886—1896, 1896—1926, 194a—196a-
varakdar; Mukimxanskaya istoriya, s. 88—92; Sho\ Abbos. Majmuayi asnod va
mukotiboti torixiy ^amrox^i yoddosh'щoyi tafsiliy. Abdulxusayn Navoiy
nashri. Te^ron, 1367 (>0, 1—3-jildlar.
3 Mukimxanskaya istoriya, s. 82—83.
262
Imomkulixonning ushbu keroridan norozi xam bulgan-
lar. Manba tili bilan aytganda, «(Imomkulixon zamo-
nida) davlatning oliymakom ishlari va muxim mulkiy
xamda moliyaviy tadbirlarini ijro kdlib kelgan» tabaka'
Nazr Muxammad sultonning xonlik kursisiga
utirishidan manfaatdor emasdi. Zero, shunday kdlin-
ganda mazkur gurux ilgarigi mavkeini yukotishi turgan
ran edi. Shu sababdan xam ojiz Imomkulixonning
taxtda turgani, chamasi, ularga kuprok, ma’kul b;ulgan,
deb gumon kdpish mumkin. Ammo Imomkulixon uz suzi-
ni utkazadi. Bunda u xam usha amiru amaldorlarga, xam
ukasiga nasixat, tushuntirish yuli bilan ish tutadi.
Nazr Muxammadxon taxtga chik^anidan sung mamlakat
siyosiy doiralarida uziga nisbatan manfiy munosabat
borligini bilgan xolda ishni yirik amirlar va amaldorlarga
kattadan-katta sovga-salom ulashishdan bosh-
laydi. Ularning kunglini olaman deb u, usha zamon tarixchisi
mubolagasi bilan aytganda, bor topgan-tutga-
nini sarf kdlib yuboradi. Shundan sung u kurgan tadbir
mamlakat viloyatlarini taksimlash bilan boglik;
bulgan. Bu xam oson ish emasdi. Chamasi tilga olingan
norozi gurux usha paytdayok yangi xonning mulk taksim-
lash jarayonida uz manfaatini yukotishini bilgan.
Zero, Imomkulixon davridagi mulk taksimotida amirlar
ishtiroki sezilarli edi. Masalan, Yalanggushbiy
butun Rarchiston viloyati, Abduraxmon otalik Kunduz,
Urozbiy Termiz, Raxim parvonachi Karshi kabilarni
boiщarganlar. Imomkulixonning bunday siyosatini shu
bilan tushuntirish mumkinki, bir tomondan, bu bilan
Imomkulixon yirik amirlarni uz xokimiyatiga boglab
manfaatdor kdlib kuygan, ikkinchi tomondan esa ugli
Rustam sultonning xalokatvdan (1612) sung ashtarxo-
niylar sulolasining xukmron bosh oilasidan fak;at
ikki kishi — Imomkulixonning uzi va ukasi Nazr
Muxammad k;olgandilar. Imomkulixonning boshk;a
utillari yo ukalari yuk edi. Ashtarxoniylarning boshka
oilalari, chunonchi, Imomkulixonning amakivachchalari
kupchilikni tashkil kdlmay, ularning mulk boshkaru-
vida faollashuvidan kup xam manfaatdor bulinmagan
chogi. Zero, aks xolda sulola ichida oliy taxt uchun da’vo-
garlar soni kupayib ketishi xech ran emasdi.
Nazr Muxammadxonning farzandlari serob bulgan.
Odatga kura, mulk taksimotida oliy xukmdorning far-
1 Silsilot as-salotin, 1996-varak;.
263
zandlari — shaxzodalar katga imtiyozga ega bulganlar.
Chunki ular merosxur sifatida uz ulushlariga ega
bulishlari kerak edi, xatto balogatga yetmagan bulsalar
xam, Boshka tomondan, oliy xukmdor mamlakat bosh-
KDruvida uz farzandlariga suyanishga xarakat kilgan.
Shunday kdlib Nazr Muxammadxon olti ugli, bir nabiraem,
ikki jiyaniga mamlakatning asosiy viloyatla-
rini te^simlab beradi. Chunonchi, Abdulaziz sultonga
Samarkand, Xdsrav sultonga -- Badaxshon bilan Kun-
duz, Baxrom Sultonga — Toshkent, Subxonkuli sultonga
— Balx, Kutluk Muxammad sultonga — Xisor, Abdu-
raxmon sultonga — Shibirgon va Andxud, nabirasi
Kosim sultonga — Xuzor, jiyanlari Muxammadyor sultonga
— Shaxrieabz, Sufi sultonga — Tolikon tegadi1
Agar mazkur shaxzodalarning Imomkulixon oliy xukm-
dorligi yillarida otalari Nazr Muxammadxon mul-
ki— Balx viloyati doirasidagina faoliyat kursatgan-
liklari xisobga olinsa, Nazr Muxammadxonnint Buxo -
roga utyshi mamlakat mulklar (viloyatlar) boshkaruvi-
dagi uzgarishlar nechoglik keskin bulganini kursata-
di. Buni Nazr Muxammadxonning taxtga chikdshidan
norozi bulgan guruxlar oddindan bilganlar, albatta.
Xar xolda nima bulganda xam Nazr Muxammad oliy
xukmdorlik kamarini beliga boglaydi. Mulk taksimo-
ti, amiru amaldorlarni saylash kabi ishlar bilan bir
KDtorda Eron, Xindiston xukmdorlari, krzok va kora-
kalpok kavmlari boshlikdariga elchilar yuborib,
dustlik va kushnichilik ripggalarini mustaxkamlash
niyatida ekanini bildiradi. Tez orada Xorazmdan xam
xushxabar keladi. Isfandiyorxon (1623—1643) Ulimidan
sung uning ugillari otalari vasiyatiga kura
Urganchda Nazr Muxammadxon nomidan xutba ukdtib,
Buxoro xokimiyatini tan olganlar, Bundan tashkari,
elchi kuyib Nazr Muxdmmadxondan uz noiblarini yubo-
rishini iltimos xam kdlganlar. Iltimos bajariladi2,
Xullas, kurinib turganidek, xukmronlikning bosh-
lanishi Nazr Muxammadxon uchun sillik kechgan. Ammo
tez orada mamlakatda vaziyat uzgara boshlaydi. Chunon-
chi, Toshkent, Xujand viloyatlaridagi kuchmanchi kuchlar
beboshlik yuliga kiradilar. Addijonga xam kuchmanchi
kdrshzlar xujum kila boshlaydi, kalmoklar Toshkent,
Turkiston (Iassi) tomonlarga taxdid soladilar. Bu-
larning barini Nazr Muxammadxon bartaraf etadi.
1 Usha joyda, 204ab, 2096-varakdar.
g Usha joyda, 205a—209a-varatsiar.
264
Ammo e n g asosiy xavf — mamlakat ichkarisida yirik
amirlar tomonidan tugalgan xavfni yuk; kdlishga
uning kuchi yetmaydi. Bir necha marotaba tilga olingan
norozi guruxlar 1645 yilning aprelida Uratepa atro-
fidagi Yangisaroy (Saroyi nav) degan joyda Abdulaziz
sultonni xon deb e’lon kdladsht.ar, Vadolanki, bu vasg-
da Buxoroda Nazr Muxammadxon ugarardi. Xush, bunday
xolat kanday sabab bilan yuzaga kelgandi?
Dastlabki ikki yil davomida oimiFii olchi kelib
turgan Nazr Muxammadxon uz xokimiyatini yanada mustaxkamlash
niyatida mamlakat ijtimoiy-siyoeiy xayoti-
da kagga urin tutib kelgan amirlar mavseini cheklash
yuliga utadi. Chunonchi, u mashxur Yalangtushbiydan
uning mulki bulmish Kaxmerdni tortib oladi. Vaxo-
lanki, Yalangtushbiy zamonasining eng kusratli siyosiy
arboblaridan bulib, xarbiy va i^isodiy jщat-
lardan xonlardan k,olishmasdi. Manba tili bilan aytganda,
«xar yili unga Xindiston sarkorlari, Kdndaxor
va Xuroson xonlari, kdrgizlar, krzokdar, kdlmoslar
boshli^lari va KoniFap xoni nazru niyoz yuborib, u
bilan yaxshi munosabatda bulishga intilganlar»1. Shunday
kudratli shaxe bilan karama-kdrshilikka borish
nщryatda kaltis ish bulgan. Bundan taiщari Nazr Muxammadxon
davlat yumushlarida uzining eski kdsrdon-
lari balxlik amirlarga suyana boshlaydi, ularga marka-
ziy xokimiyatdan govori lavozimlar beradi. Masalan,
Abduraxmonbiyni devonbegi darajasiga kutaradi.
Nazr Muxammadxonning yana bir xatosi shundan iborat
bulganki, tungich utli, ya’ni otadan sung xonlikka da’-
vogar birinchi shaxeni, odatga kura Balxga emas,
Samarkandga tayinlaydi Balxga esa avval boshk$ far-
zandi — Subxonkuli sultonni tayinlab, lekin tez
orada unga Yalangtushbiydan tortib olingan Kaxmerdni
beradi. Bayax esa xoli soladi, Aftidan, Nazr Muxammadxon
Balxdaga xokimiyatni xam Buxoro bilan
KUshgan xolda Uz ixtiyorida mujassamlashtirmoschi
bulgan, Xullas. xammasi bir bulib, fitna uyushtirila-
di.va poytaxtdan yirokda, Balxga tayinlanmaganidan
norozi bulib yurgan Abdulaziz sultonni xon deb e’lon
kdladilar. Nazr Muxammadxon bundan xabar topio
Balxga k;ochishga majbur buladi2.
* Maxmud ibn Vali. Ba^r al-asror. India offis kutubxonasi. Rakami 575,
2906—291a-varakyaar. . m i.iraim 362—
2 Silsilot as-salotin, 210a—2156-Bapajyiap; Amali Soli\, ’
363-betlar.
265
Abdulazizxon (1645—1681) garchi oliy taxtni egal-
lagani bilan xali mamlakat butunlay uning xukmi
ostida birlashmagan edi. Balxda urnashib olgan Nazr
Muxammadxon Buxoroga buysunishni uylamasdi xam.
Lekin Abdulazizxonning xam unga kuchi yetmasdi. Shu
sababdan xam mamlakatning kuzga kuringan xojalari-
dan Abdulgafforxoja (Ma\dumi a’zam Kosoniyning
avlodlaridan), Muxammad Sodik^oja Juyboriy, San-
ginxoja va boiщa mu’tabar shaxslar va ulamolar urtaga
tushib Abdulazizxonning Buxoro, Nazr Muxammadxon-
ning Balx bilan kifoyalanishlarini aytib, masalani
xal kdlganlar1. Garchi din peshvolarining mazkur ara-
lashuvi mamlakat osoyishtaligidan kelib chikdb amalga
oshirilgan bulsa-da, ammo mazkur xol, unga bir
kator amirlarning, maxalliy xokimlarning Nazr Muxammadxon
— oliy xukmdorga karshi fitna uyushtirib
uz maksadlariga erishganlarini kushsak, shuni kursa-
tadiki, markaziy xokimiyat va rasmiy sulola mavkei
ancha tushib ketgan. Bu esa uz urnida davlat asoslarini
zaiflashtirishi turgan ran edi. Shu ma’noda Nazr Muxammadxon
xukmronligi yillari davlatchiligimiz ta-
rakkdyotida salbiy axamiyat kasb etadi, desak yanglish
bulmaydi. Ammo bir savol ustida uylamay iloj yuk.
Nima sababdan kdrk yilga yakdn davr mobaynida mamlakatda
poytaxtdan sung eng yirik siyosiy, ikgisodiy
va madaniy markaz xisoblanmish Balxni boiщargan
Nazr Muxammadxon oliy taxtga utirgandan sung uziga
Xam, davlatga xam pand berib kuydi? Uning makradi
nima edi, fakdtgina uz mavkeini mustaxkamlashmi yo
boiщa rejalari xam bor edimi? Yukorida keltirilgan
ma’lumotlardan kurdikki, u uz mavkeini mustaxkam-
lash yulida xarakat kdlgan. Birok, k,aysi davlat arbo-
bi, siyosatchi bunday kdlmagan?! Bu tabiiy xol.
Biz esa fikrni boiщa tomonga karatmokchimiz.
Balx viloyatiga xech kimni tayinlamay, uni xam poytaxt
bilan kushib uzi boiщarishga intilgan Nazr Mu-
Xammadxon shayboniylar, aynik,sa Abdullaxon II zamo-
nidan taomilga kirib kelgan valiaxdlik viloyatini
yuk; kdlish niyatida bulmaganmikan. Chunki valiaxd
karorgoxiga aylangan Balx viloyati ikki jixatdan
markazni zaiflashtirib kuyishi mumkin edi. Birin-
chidan, aytilganidek, bu yerda katga siyosiy va ikgisodiy
kudrat mujassamlashgandi va unga suyangan xolda
1 Usha joyda, 2206—221a-eapatyiap.
266
\ar kim, xususan, valiazd mamlakatni boshboshdoklik
yuliga boshlashi xech ran emasdi. Ikkinchidan, kuri-
layotgan davrda Balx mamlakatning chekka, ya’ni doimiy
rakiblar Eron va Xindiston bilan chegaradosh kismi
sifatida, u yoki bu tomonga ogishi, yo bulmasa aloxida-
likka intilishi bilan ulka yaxlitligiga zavol bulishi
mumkin edi (kelajakda shunday buldi xam). Xullas,
Nazr Muxammadxon, xakikatan xam, biz uylaganchalik,
uzokni kura biladigan siyosatchi boltan bulsa, shular
xakdda uylab ish tutgani extimol. Ammo u bir nimada
adashdi: ichki munosabatlarni urniga kuya olmadi.
Imomkulixon davrida mavkeini ancha kutarib olgan
yirik amirlar, maxalliy xokimlar tilini topolmadi.
Shunday kdlib, 1645 yildan boshlab mamlakatda
kush xokimiyatchilik xukmfarmo bulgan. Balxni bosh-
kargan Nazr Muxammadxon oliy taxtni kaytarib olish
ilinjida kuziga xech narsa kurinmay, yordam surab bo-
buriylarga murojaat kdladi. Boburiylar esa paytdan
foydalanib kushin tortib kelib ikki yil davomida
(1646—1647) Balx va Badaxshonda xukmronlik kdladi-
lar. Aldangan Nazr Muxammadxon Eronga yuzlanadi.
Abdulazizxonga kelsak, 1646 yil boshida u Turkiston
(Yassi) va Sayramga xujum kdigan kalmoklarni barta-
raf etish bilan mashgul bulib, fakat shu yil kuzidagi-
na Buxoro kushini xamda kozok va vdrakalpok kavmla-
ri lashkari bilan Badashxon va Balxga yul olgan. Man-
balarda mazkur xarbiy yurish, Abdulazizxonning shi-
moldan, Nazr Muxamadxonning garbdan Balx uchun bo-
buriylarga karshi kurashlari tafsilotlari keng berilgan.
Bir suz bilan aytganda, 1647 yil okgyabrda
boburiylarning lashkari Balxni tark etishga majbur
buladi. Balx yana Nazr Muxammadxonga nasib etadi.
Abdulazizxon esa Balxga oldinrok, kirgan Nazr Muxammadxonga
k,arshi biron chora kurolmay ork,aga kay-
tib ketadi1.
Kurinib turganidek, Abdulazizxonning mavkei
dastlabki yillarda aytarlik mustaxkam bulmagan.
Manbalarda xatto unga karshi ikki marta fitna uk>sh_
tirilgani xakdda guvoxliklar xam bor. Chunonchi, Abdu-
lazizxondan norozi bulgan guruxlar Buxoro taxtiga
avval ashtarxoniylardan bulmish Sufi sultonni, ke-
yingi safar esa xonning ukasi Subxonkuli sultonni
utkazmokchi buladilar. Ikki safar xam fitna ochili ,
Sufi sulton k,atl kdiinadi, Subxonkuli sulton esa
Balxga, otasi oldiga k,ochadi. Shu barona u Balx viloyatida urnashib olib, 1651 yili Balx taxtini otasidan tortib xam oladi. Davlat ishlaridan kulini yuvib xajga otlangan Nazr Muxammadxon shu yil yozning yurtlarida Simnon (Eron) shaxrida vafot etadi1.
Abdulazizxon Balxni poytaxt ixtiyoriga kirgizish-
ga bir necha marta (1655—1657) xarakat kdlsa-da, ammo
Subxonkuli sulton xam bush kelmay, deyarli Buxorodan
mustakdl tarzda davron surgan. 1658 yili Abdulaziz-
xonning piri Abdulgafforxoja vositachiligida Buxoro
va Balx urtasida tinchlikka erishilib, Subxonkuli
sulton akasi xokimiyatini tan olsa-da (Balxda Abdulazizxon
nomidan xutba ukdpgan), lekin 1681 yilga kadar
Xam Balx amaldagi mustakdgsligini sakdab qolgan.