Bekdurdiyeva nargizaning hayot faoliyati xavfsizligi fanidan mustaqil ishi

M a n b a n i n g sh o v k i n ch i k a r i sh i n i k a m a y t i r i sh. 
Manbaning shovqin chiqarishini kamaytirish usuli eng radikal usullardan hisoblanib, u
shovqinni keskin kamaytirish imkonnini beradi. Bu shovqinli mashinaning konstruksiyasini
yoki texnologik jarayonni uzgartirish yoki amalga oshiriladi. Masalan, mashina va
6

---

uskunalardagi zarbalixarakatlarni zarbasiz xarakatlarga almashtirish, agregatlarning kichik
tezlanishi kinematik sxemelarini yaratish va x.k. 
Manbadagi shovqini pasaytirishda eng kulay usullardan biri detallarning titrashini
kamaytirishdir. Buning uchun, metaldan detallarni ichki ishkalanish koeffitsiyenti katta
bo’lgan materiallar (rezina, bitum, bo’tumlashtirilgan kigiz, karton) bilan koplanadi. 
Plastmassadan yasalgan shersternyalarni qo’llash va shesternyalar yuzasini rezina
bilan koplash shovqinni sezilarli darajada pasaytiradi. Pnevmatik yigiruv mashinalarida
xalkali yigiruv mashinalariga nisbatan shovqin 10-20 dB kamdir. 
Keyingi yillarda kupgina fabrikalarda shovqinni kamaytirish maksadida T-150 kushib
urash mashinasining ekssentrik mexanizmi arikchali barabancha bilan almashtiriladi. Bunda
asosiy shovqin manbai bo’lgan ip yunaltirgich, ekssentrik va uning vali kerak bo’lmay koldi
va ular olib tashlanadi. 
To’qimachilik sanoatida shovqin, asosan mexaniq va avtomatik tukuv dastgoxlaridan
chiqadi. Dastgox mexanizmlarining zarbali ish prinsipi ayniksa tepki mexanizmi xarakat
uzatuvchi shesternyalar, batanning va mokining urilish paytlarida shovqin oshib ketadi. AT-
120-5 avtomatik dastgoxning ish paytidagi shovqin darajasi 98 dB bulsa, moksiz ishlaganda
esa 83 dB ga, batan va pogonyalkasiz ishlaganda 79 dB, tepki mexanizmisiz ishlaganda 79
dB, tepki mexanizmisiz ishlaganda esa 65 dB gacha kamaygan. 
Avtomatik tukuv dastgoxlari ishining zarbali prinsipining uzgarishi, mokisiz
dastgoxlarga almashtirish shovqin darajasini sezilarni kamaytirish imkonini beribgina
kolmay, shu bilan birga uning ish unumdorligini oshirishga imkon beradi. 
Fakatgina mexaniq tukuv dastgoxlaridan to’g’ri tishli xarakatlantiruvchi shesternyarni
kiyshik tishlilarga almashtirishning uzgina shovqin darajasini 60-75 % ga kamaytiradi.
Shesternyalarni sifatli va aniq qilib tayyorlash 3-4 dB, xarakat uzatuvchi qismlarning sifatli
moylanishi esa shovqin darajasini 2-3- dB ga kamaytiradi. 
Shovqinni ixotalash.
Shovqinni manbada ixotalash, uni pasaytirishning ta’sirchan tadbirlaridan biridir.
Xozirgi paytda ixotalashning texnik darajasi shovqinni 20-40 dB kamaytirish imkonni
beradi. Shovqinni ixotalovchi vositalarga kabinalar, to’siqlar va himoya kobiklarini hamda
mashina va mexanizmlarni yerga o’rnatish joylariga rezina kistirmalar, pukak va pulat
prujanalar orqali o’rnatish misol bo’lishi mumkin. 
Masalan, kalinligi 40 mm li namat va rezina-namat kistirmalar ishlatiganda tukuv
dastgoxlaridan ajralib chiqadigan shovqin 1-2- dB, yukori chastolarda esa 5-7 dB ga
kamayadi. Tukuv dastgoxlarining yuzalarini, 0,1-0,15 mm kalinlikdagi 709 nomerli lok
bilan koplash esa shovqinni 4 dB ga kamaytirishi ma’lum.
Mashina va uning ayrim qismlarini kobiklar bilan berkitish shovqinni kamaytiradi.
Bularning samaradorligini oshirish maksadida kobiklar ichi tovush yo’tuvchi materiallar
bilan koplanadi. Bunda mashina va mexanizmlarning xarakatidan kobiklarning uzi titrab,
shovqin chiqarmasligiga eshirish kerak. 
Tbilisi Mexnatni muxofaza qilish ilmiy tadkikot instito’tining tajribalari shuni
ko’rsatadiki, tukuv dastgoxidagi moki kuchitasini 0,99-0,1 g/sm
3
zichlikdagi mirogovak
plastikat bilan koplash shovqinni 3-3,5 dB kamaytirish imkonini beradi. 
Kobikning shovqinni kamaytirish samaradorligi kuyidagi formula bilan aniqlanadi:
7

---

(5. 4)
bu yerda  - yo’tilish hisobiga shovqining kamayishi, dB.

- ixotalash hisobiga shovqinning kamayishi, dB. 
Yo’tilish hisobiga shovqinning kamayishi tovush yo’tuvchi materialning zichligiga
boglik bulib, uni kuyidagi orqali hisoblanadi:

=13,51 lg R+13 dB;
R<200 kg/m
3
bo’lganda
(5.5.)

=23 lg -9 dB;
R>200 kg/m
3
bo’lganda (5.6.)
Bunda R - tovush yo’tuvchi materialning zichligi, kg/m
3
. Tovushni ixotalash hisobiga
shovqinning kamayishi esa kuyidagi formula orqali hisoblanadi:
dB (5.7.)
bu yerda S
1
- kobik devorlari yuzasining maydoni, m
2
; 
S
2
- tovush yo’tuvchi koplama devlrlari yuzasining maydoni, m
2
;

1
- tovushni ixotalash koeffitsiyenti (
1
=0,01) 

2
- tovushni yo’tilish koeffitsitsenti (bu koplamaning materialariga boglikdir, texnik
namat uchun (
2
=0,3).
To’siqlarning (qurilish konstruksiyalari) urtacha orqali hisoblanadi:
dB (5.8.)
bu yerda R
i
- shu qurilish konstruksiyasidagi xar bir elementning tovushni ixotalash
kobiliyati. Masalan, konstruksiyadagi teshiklar (deraza yoki eshik o’rinlari) uchun R
i
=0.
S
i
- qurilish konstruksiyadagi xar bir elementining maydoni, m
2
.
Misol. Proborlash uchastkasi tukuv sexidan umumiy yuzasi S
1
=50 m
2
bo’lgan devor
bilan tusilgan. Uning ikki darazasi va eshik urni (ochik) kabi konstruktiv elementlari
mavjud. Bunda devorning tovushni ixotalash kobiliyati 500 Gs chastotada R
1
=50 dB,
derazaning yuzasi S
2
=3,0 m
2
, R
2
=38 dB va eshik o’rining yuzasi esa S
3
=5,0 m
2
R
3
=0.
Shu tsikning tovushni ixotalash kobiliyatini aniqlang. 
R
ur
=10 lg (50+3+5)-10 lg (5010
-5
+310
-3,8
+510
0
)=11 dB.