Bemor dostonlari iliada va odisseya tarixiy manba sifatida o‘rganilish reja

BEMOR DOSTONLARI ILIADA VA ODISSEYA TARIXIY MANBA SIFATIDA O‘RGANILISH
REJA:
1.Dostonning mifologik elementlari.

2.“Odisseya” va “Alpomish” dostonlari o‘rtasidagi o‘zaro yaqinlik masalasi.

3.Gesid – didaktik epos yaratuvchisi.

Qadimgi yunon yozma adabiyotining bizgacha yetib kelgan yakkayu-yagona yozma namunasi “Iliada” va “Odisseya” dostonlaridir. Gomer degan ulug‘ shoirning nomi bilan bog‘liq bo‘lgan har ikkala poemaning mavzusi Troya afsonalaridan, ya‘ni yunonlar bilan troyaliklar o‘rtasida bo‘lib o‘tgan urush rivoyatlaridan olingan. Ilm ahllarining aytishlaricha, yunonlarning troyaliklar ustiga bostirib kelishlari tarixiy voqea bo‘lib, eramizdan taxminan XIII-XII asr ilgari yuz bergandir. Ana shu urush haqidagi rivoyatlar yig‘indisidan yunon mifologiyasining “Troya urushi afsonalari” deb ataluvchi turkumi yuzaga kelgan. “Iliada” da urushning o‘ninchi yilida bo‘lib o‘tgan muhim bir hodisa tasvir etilgan. Troyaning ulug‘ pahlavoni Gektorning o‘limi bilan asar voqealari nihoyasiga yetadi.
Qadimgi yunonlar Troya shahrini “Ilion” deb ham ataganlar. Binobarin, “Iliada” dostonining nomi ostida “Ilion qissasi”, “Ilionnoma” degan ma‘nolarni anglamoq lozim. Iliada dostoni 15700 misradan iborat juda kattakon asar. Qadimgi olimlar poemani 24 bobga – qo‘shiqqa bo‘lganlar. Asar voqealari tavsifiga kirishdan oldin, shoir ilhom parisiga murojaat qilib, Axill g‘azablarini kuylashda ulardan madad so‘raydi. Poemaning birinchi qo‘shig‘i ana shu g‘azabning sabablariga bag‘ishlangan. “Odisseya” dostonida jafokash Odisseyning o‘z vataniga qaytishi va safar mobaynida uning boshidan kechgan mushkulotlar, uchragan ajoyibot va g‘aroyibotlar - asarning asosiy mavzusidir. Odisseyning bu sargardonchiliklari rosa o‘n yilga cho‘zilib ketgan bo‘lsa ham, asarda oxirgi qirq kuni hikoya qilinadi.
Qadimgi yunon shoiri Gomerning ikkita eng mashhur asari bor. Birinchisi - «Iliada» dostoni bo‘lsa, ikkinchisi «Odisseya» dostonidir. Ushbu asarlarning ikkalasi ham qahramonlik eposi bo‘lib, asarlar yunon mifologiyasi asosida yaratilgan, Iliada va Odisseya shunchaki she’rlar, hikoya yoki, rivoyatlar to‘plamigina emas, balki, real tarixiy voqealarni ham bayon etganligi bilan muhim. Shu jihatdan, mazkur asarlar qadimgi dunyo tarixini o‘rganishda ham muhim yozma manba bo‘lib xizmat qilgan. Xususan, mashhur Troya voqeasi aynan «Iliada» dostonida keltirib o‘tiladi. «Odisseya» esa bosh qahramon – Odisseyning jahongashta sarguzashtlarini, hamda, uni sabr bilan kutgan rafiqasi – Penelopaning sadoqatini madh etuvchi dostondir. Qisqasini aytganda, Iliada va Odisseya – umumjahon madaniyatining nodir namunalari hisoblanadi va butun bashariyat mulki sifatida e’tirof etiladi. Gomer asarlarini o‘zbek tiliga Mirtemir domla, hamda, Qodir Mirmuhamedovlar tomonidan tarjima qilingan.
Yuqoridagi satrlarni o‘qib, «Orbita.Uz» jahon she’riyati klassikasi haqida ham ma’lumot berishga o‘tibdi shekilli – deb o‘ylagandirsiz Smeshno. Unday emas. Lekin, Orbita.Uz jahon madaniyatining ushbu ikki nodir namunasini albatta o‘qib chiqishingizni tavsiya etadi. Bizning maqsadimiz esa Gomer asarlaridagi boshqa bir jihatga e’tibor qaratishdir. “Iliada” va “Odisseya” dostonlarining ushbu xususiyatlari mazkur asarni yaratgan adibning yuksak mahorati, san‘atkorligi shohididir.
Gomer asarlarining bosh qahramonlari faqatgina beqiyos pahlavonlar emas, shuningdek, ma‘budlar nasliga mansub barkamol shaxslar ham bo‘lganlar. Olimp tog‘ining hukmronlari har doim pahlavonlarga hatto mangu hayot ham bag‘ishlaydilar. Dostonlarda bir qancha ma‘budlar ishtiroki asar voqealarini yanada jonlantirib yuboradi. “Odisseya” dostonida Poseydon ma‘budining harakatlari o‘rinli qo‘llangan va asarga juda katta shuhrat keltirilishida miflarning roli ham beqiyos yunon kishilari tabiatdagi hamma jonli narsaga ma‘budlar ta‘siri natijasidagi hodisa deb qarashi asarda ko‘rsatib o‘tilgan.
Yuqorida qayd etib o‘tganimizdek badiiy vositalarning hammasi Gomer poemalariga ajoyib hayotiylik bag‘ishlaydi, kishi asarlarni o‘qir ekan, tasvir etilgan hodisalarni va qahramonlarning qiyofasini o‘z ko‘zi bilan ko‘rgandek bo‘ladi. Mana shu xususiyat O‘rta Osiyo xalqlarining mardlik, bahodirlik haqidagi ajoyib dostonlaridan biri “Alpomish” misolida ham ko‘rishimiz mumkin.
Alpomish dostonida ham Gomer poemalarida bo‘lganidek o‘xshatishlar juda muhim o‘rin tutadi. O‘xshatishlar bahodirlarning kuch-quvvatiga, jasoratiga, qurol-aslahalariga, ayollarning husn-jamoliga nisbatan ishlatiladi. Gomer poemalari bilan “Alpomish” dostoni o‘rtasida faqat badiiy vositalarning yaqinligi jihatdangina emas, hatto mazmunning o‘xshashligi jihatdan ham mushtaraklik bor. O‘zbek xalqi dostonining qahramoni Alpomish ham xuddi Odissey singari dushmanlardan qasos olish niyatida uzoq safarga ketadi. Bu asarlar o‘rtasidagi yaqinliklarni faqatgina Yunon va O‘rta Osiyodagi ijtimoiy hayotning ma‘lum tarixiy sharoitlarida bir-biriga yaqin bo‘lganligi bilan izohlash mumkin.
Gomer yashagan davrni aniqlash borasida ham juda katta qiyinchiliklarga duch kelamiz. Gomer shuhrati antik dunyoda shunchalar keng tarqalgan ediki, butun yunon olami bu zotni o‘zining milliy iftixori, shoirlar sultoni deb bilganlar.
Fridrix Avgust Volf nemis olimi Gomer dostonlariga shubha bilan qaraydi. G.V.Nich Gomer dostonlarini o‘rganib yagona bir kishining ijodi mahsuli deb aytadi.
Rus tanqidchisi Belinskiy ham Gomer ijodiga yuqori baho berib, “uning badiiy dahosi xalq rivoyatlari, qo‘shiqlari, adabiy parchalarning dag‘al rudasini sof oltin qilib bizga yetkazib bergan” deydi. Gomer dostonlari V-IV asrlarning ulug‘ tragediyanavistlari Eseil, Sofokl, Evripid uchun asosiy manba bo‘lgan.
Xullas, og‘zaki xalq ijodining bitmas-tuganmas chashmalaridan to‘yib-to‘yib suv ichgan va o‘z navbatida shu adabiyot zaminiga tomir otgan Gomer dostonlarining badiiy yetukligi, ularda ifoda etilgan mardlik va vafodorlik, matonat va zakovat, himmat va saxovat tuyg‘ulari, tug‘ilib o‘sgan yurt kuyida hayotning jamiki zarbalariga bardosh berish g‘oyalari – asarlarga hayot bag‘ishlaydi.
VIII asrning oxiri VII asrning boshlariga kelib sotsial tabaqalanish vujudga keldi. Bu esa Aristokratlar va qullar sinfini vujudga keltirdi. Bir-biriga zid ikki toifa guruhning qarashlari bir xil emas edi. O‘z zamonasidan norozi bo‘lgan dehqon ommasi uzoq patriarxal davrlarni qumsaydi. Mana shu kayfiyatlar tamomila yangi adabiy janrni – didaktik eposni dunyoga keltirdi.
Didaktik eposning yunon adabiyotidagi eng birinchi namunasi Gesiodning “Mehnat va kunlar” poemasidir. Gesiodning poemasi inson mehnatining ulug‘ligi, adolatning barqarorligi va mehnat ahlining tirikchiligi yo‘lida uchraydigan turli-tuman masalalar haqida aytilgan nasihatlar shaklida yozilgan asardir.
Gesiod yer yuzida yashagan insonlarni besh avlodga bo‘ladi. Birinchi davr yer yuzining oltin davrida yashaydi. Ular tunu-kun uyin kulgida yashaydi. Kumush davrida esa ular bebosh bo‘lib ma‘budlarga sig‘inmaydi. Shuning uchun Olimp hukmdori ularni yer qa‘riga kiritib yuboradi. Kumush davridan keyin mis davri boshlanadi. Bu kishilar mehrdan yiroq, jang va qon to‘kishdan boshqa narsani bilishmaydi va bular ham o‘limdan qochib qutulmaydi. To‘rtinchi davr mardu-maydonlar davri deb ataydilar. Bular oldingilardan rahmdilroq edilaru, ammo ular Troya ostonalarida o‘lib ketadi. Gesiod o‘zi yashagan davrni pastkashlik, zulm hamda adolatsizliklar davri deb Temir davriga kiritadi.

Gesiod qadimgi yunonlar nazarida Gomer qatorida turadigan ulug‘ shoir hisoblanadi. Gesiod tub ma‘nosi bilan xalq shoiri zahmatkashlar rahnomosi, hayot donishmandi bo‘lib qoldi. Uning dostoni asrlar davomida yunon dehqoni uchun og‘ir kunlarning maslahatgo‘yi bo‘lib keldi.

Gomer (Yunoncha mkηρος, Homeralar) afsonaviy erta yunon shoiri, qadimiy epik she'rlar kompozitsiyasiga ishonib kelgan Iliad (Ἰλιάς) va Odisseya (Ὀδύσσειa). Antik davrda va undan keyingi tarix davomida Gomerning adabiyotga ta'siri har doim tenglashtirilmagan va Gomer dostonlari har qanday tilda saqlanib qolgan eng qadimgi yozuvlardan biridir.

Olimlar dostonlar bitta muallif yoki bir nechta muallifning asarlari ekanligi haqida bahslashishmoqda va ikkala kompozitsiyani va ular tasvirlab bergan voqealarni aniqlash shubhali bo'lib qolmoqda. Gomer, asosan, yunon arxaik davrida joylashgan, v. 750 B.C.E. She'rlarda soyadagi Troyan urushi atrofidagi voqealar, Bronza davridagi Myeney Yunonlarining turli xil harbiy ekspluatatsiyalari, qariyb to'rt asrgacha Gomerni bosib olgan voqealar tasvirlangan.

Yunonlar Gomerni ko'r-ko'rona rapsod yoki professional qo'shiqchi deb bilishgan va she'rlar yozishga tayyor bo'lishdan oldin o'nlab yillar davomida og'zaki rivoyatlar bilan davom etgan. Birinchi yozilgan ko'rinishdan Iliad va Odisseya, ular boshqa adabiyotlardan, klassiklardan farqli ravishda mavqega ega bo'ladilar, bunda yunonlar badiiy matnlar, qadriyatlar va eksklyuzivlik qonunlarini yaratdilar. G'arb adabiyotidagi barcha epik she'rlar oxir-oqibat Gomerdan kelib chiqqan.

Gomerning buyuk she'rlari keyinchalik mumtoz yunonlar uchun diniy yozuv emas, balki poydevor san'at asari bo'lib qoldi. Fazilat va sharaf bu dostonlarning diqqat markazidir. Shon-sharaf "ehtimol qadimgi Yunonistonda eng ko'p takrorlangan madaniy va axloqiy qadriyatdir" deydi klassik olim Richard Hooker va "inson sifatida sizning eng katta potentsialingizga erishish, axloqiy va boshqa yo'l bilan" degan ma'noni anglatadi.1 Yunoniston diniy qarashlarga emas, dramaturgiyaga, ilm-fanga, me'morchilikka va gumanistik falsafaga tomon yo'nalganligi Gomerning insoniy qadriyatlarga urg'u berishidan, shuningdek, uning insoniyatning barcha kamchiliklari bilan buzilgan xudolarni aniq tasvirlashida kuzatilishi mumkin.

Biz Gomer hayoti haqida deyarli hech narsa bilmaymiz; va ajablanarli tomoni shundaki, antik davr yozuvchilari bu haqda ko'proq bilishgan. Gomerning hayoti to'g'risida biron bir ma'lumot yo'q edi. Gerodot (2.53) ta'kidlashicha Gesiod va Gomer o'z davridan 400 yil oldin yashagan, shuning uchun miloddan avvalgi 850 yilgacha mil. U o'zini ifoda etadigan munozarali ohangdan, boshqalar Gomerni qadimiyroq qilishgani aniq; shunga ko'ra keyingi hokimiyatlar tomonidan berilgan sanalar har xil bo'lsa-da, asosan miloddan avvalgi X-XI asrlarga to'g'ri keladi, ammo bu da'volarning hech biri tarixiy haqiqatga mos kelmaydi. Tug'ilgan sanadan tashqari, antik davr mualliflarining yagona fikriga ko'ra, Gomer ko'r bo'lgan va u O'rta er dengizidagi yunon orollarida yashagan. Bundan tashqari, uning asarlarida Gomerning hayoti to'g'risida hech narsa ma'lum emas yoki hatto aytilmagan.

Ushbu ma'lumotlarning etishmovchiligi tufayli, qariyb yuz yil davomida olimlar Gomer haqiqatan ham mavjud bo'lganmi yoki yo'qmi degan savolga javob bera boshladilar. Matnli tadqiqotlar natijasida bu aniq bo'ldi Iliad va Odisseya sakkizinchi asr boshlarida qadimgi materiallardan standartlashtirish va tozalash jarayoni boshlandi B.C.E. Ushbu standartlashtirishda muhim rol Afina zolimi Hipparx o'ynagan ko'rinadi, u Panatenayik festivalida gomerik she'rini qiroat qilishni isloh qilgan. Ko'plab klassistlar ushbu islohot kanonik yozma matnni ishlab chiqarishni o'z ichiga olgan bo'lishi kerakligini va keyinchalik "Gomer" nomi bu qo'shilishga qandaydir tarzda qo'shilgan deb hisoblashadi.

Ammo boshqa olimlar haqiqiy Gomerning haqiqatiga ishonishadi. Uning haqiqiy hayoti to'g'risida deyarli hech narsa ma'lum emas yoki hatto uning taxmin qilishicha, she'rlar "Gomer tomonidan emas, balki shu nomdagi boshqa odam tomonidan yozilgan" degan umumiy hazil bor. Ikkala dostonning ham ingliz tiliga poetik tarjimalarining muallifi, klassik olim Richmond Lattimore bir paytlar "Gomer: u kim edi?" Deb nomlangan maqola yozgan. Semyuel Butler (1835-1902) yosh sitsiliyalik ayolni muallif sifatida tasvirlab, yanada aniqroq edi Odisseya (lekin emas Iliad), bu fikrni Robert Graves o'z romanida yanada ko'proq bayon qilgan Gomerning qizi.
Yunon tilida uning ismi Homēros, bu "garovga olish" uchun yunoncha. Bu uning ismi Homeridae deb nomlangan shoirlar jamiyati nomidan olingan, degan ma'noni anglatadi, u asirlarning avlodlarida bo'lgani kabi "garovga olinganlar o'g'illari" degan ma'noni anglatadi. Jang maydonida ularning sadoqati shubhali bo'lgani uchun bu odamlar urushga yuborilmagani sababli, ularga Yunonistonning savodxonlik qadimgi dunyoga kelishidan oldin epik she'riyatni eslab qolish vazifasi yuklangan edi.
Ko'pincha Klassiklar "Gomer" singari bastakor bo'lganmi yoki yo'qmi, Gomeriya she'rlari ko'plab og'zaki shoirlarning jamoaviy merosi bo'lgan og'zaki urf-odatlar, avlodlarga xos uslubning mahsuli degan fikrga qo'shiladilar. (aoidoi). Ning tuzilishi va so'z birikmalarining tahlili Iliad va Odisseya she'rlar muntazam, takrorlanadigan iboralardan iboratligini ko'rsatadi; hatto butun oyatlar takrorlanadi. Demak, bu degani bor Iliad va Odisseya bo'lishi mumkin edi og'iz-formulali yodlangan an'anaviy oyatlar va fazalar to'plamidan foydalangan holda shoir tomonidan joyida yozilgan she'rlar. Milman Parri va Albert Lord ta'kidladilarki, og'zaki rivoyatlar uzunligi va murakkabligi haqida she'r yozadi Iliad ko'rinishi mumkin qadar unchalik mos emas; Parri va Lord ushbu mavzuga bag'ishlangan qog'ozda zamonaviy Yugoslaviyaning olis qismida yashovchi og'zaki madaniyatning yaqinda kashf qilinganligiga ishora qilmoqdalar. U erda shoir-rapsodolar Gomerda topilganlarga juda o'xshash formulalardan foydalanib, joyida dostonlar yozadilar.
Asarning kulminatsion nuqtasi aynan shu erdir. Chunki ulug’ rapsodning yigirma to’rt qo’shiqdan iborat mahobatli “Iliada” jangnomasini yaratishdan maqsadi ana shu qahru g’azabni kuylash, tarannum qilish edi. Aziz do’st hurmati, yodi bosh omil bo’lgan ushbu g’azab oqibatda ilionlik necha minglab jangchilarni mahf etib, Patroklning qotili dovyurak Gektorning ham jonini oldi. Bu g’azabning “qon”i aslida taqdir hukmiga isyon edi. Yaqin-orada o’zining-da hayot shami so’nishi (manfur Paris tomonidan ojiz joyi – tovoniga nayza sanchib o’ldirilishi)ni oldindan bilgan Axilles Patroklning halokatiga qismatni aybdor sanab, shu qismat irodasi ifodachisi, aniqrog’i, uning qo’lidagi “o’yinchoq” Gektordan shafqatsizlarcha o’ch oldi, Troya shahzodasining murdasini ayovsiz xo’rladi. Biroq taqdirga qarshi qaratilgan mazkur isyon haqiqatda taqdir yo’rig’iga bo’ysunish edi (Chunki Troyaning muqarrar qismati – halokatiga olib kelguvchi omillardan biri Priamzodaning o’ldirilmog’i edi!). Negaki Eru samo hukmdori qudratli Zevs taqdiri azalni uning qonuniyatlari asosida nazorat qiladi. Bunga bo’ysunmaslikka esa boya bir necha bor ta’kidlaganimizdek, o’zga ma’budlar u yoqda tursin, hatto Zevsning-da haqqi yo’q. Bu narsani ichki bir sezgi-la tuygan Axilles ehtimol shu sababli g’azabdan tushib, Gektorning pajmurda tanasini o’z oldiga ming bir iltijoyu alamli ko’z yoshlar bilan kelgan Troya hukmdori, alamdiyda ota – Priamga qaytarib bergandir?! Qanday bo’lmasin, qasos, aniqrog’i, qismat qasosi hamda uning qarshisidagi qumursqa misol ojizlik bir ulug’ insonning qahru g’azabi ko’rinishida yunon qo’shiniga xayrixohligi ochiq-oshkora sezilguvchi Homerning 15 700 satri zamiriga singib ketgan.
Antik adabiyotni o’rganishimizdagi birinchi vosita mifologiyadir. Antik adabiyoti mifologiya asosida yuzaga kelgandir.
Mifologiya mif, afsona va ertakdardan iborat. Buyuk adib Gorkiy mifologiya xalq badiiy faoliyatining alohida badiiy ustqurmasi, deb ko’rsatilgan.
Mifologiya hali kishilar ongi juda past bo’lgan paytida yuzaga kelgan. Shuning uchun insonlar o’zlarira turli tuman xudolar yaratganlar. Masalan: mifoloriyaning ko’rsatishicha, eng avvalgi xudo Uran, so’ng Geya vujudga kelgan, bularning birlashuvidan Kron, Okean. Reylar tug’ilgan. Kron bilan Peya birlashuvidan yana boshqa xudo avlodlari yuzaga kelgan, shulardan biri Zevs edi. Zevs katta bo’lgach, otasini taxtdan tushirib, o’zi taxtga chiqdi. Uning hukmronligiga qarshi chiqqan xudolarni Zevs qattiq qo’llik bilan boshqaradi. Zevs Olimp tog’larida yashovchi xudolarning Xudosi bo’lib qoladi. Miloddan ilgarigi XII asrda vujudga kedgan «Illiada» va «Odisseya» afsonalarida Zevs bulutlarni haydovchi xudo sifatiga tasvirlanadi.
Epik asar deb katta, qahramoni xalq bo’lgan dostonlarga aytiladi.
Miloddan ilgarigi XII asrda greklar bilan kichik Osiyodagi Troya shahari o’rtasida 10 yil urush bo’lib, bu urushda greklar g’alaba qozonadilar. Natijada Troya urushi qahramonlarini kuylagan dostonlari yuzaga keladi. Bu dostonlarni (baxshilar) yuzaga keltiradilar. Shunday nom bilan bizgacha kelgan baxshi Gomerdir.
Gomer afsonaviy shoir bulib, V asrda yashagan grek tarixchisi Gerodot Gomerni o’zidan 400 yil ilgari yashaganligini aytadi. Demak, Gomer miloddan ilgarigi IX asrda yashagan. Ba’zi bir burjua olimlari Gomer nomidagi «Iliada» va «Odisseya» dostonlarini turli kishilar tomonidan yaratilgan deb da’vo qiladilar. Ba’zilari bu asarlarning kompazitsion qurilishida birlik bor, shuning uchun bir kishi tomonidan yaratilgan, deydilar. Bizga shynisi ma’lumki, bu dostonlar mifologiya asosida yaratilgan xalq ijodiyotidan iboratdir.