Ben Koen va Djerri Grinfild 1960 yillarning oxirida Bermingtonda (aqshning shimoli-harbida) maktabda birga o‘qishgan

Savollar

1. 
   YAngi umumiy bozor tashkil kilinishidan uchala ishtirokchi davlat erishadigan yutuklarni sanab uting.
   
2. 
   Kelishuv tufayli yuzaga kelishi mumkin bulgan iktisodiy muammolarni sanab uting.
   
3. 
   Kelishuv natijasida yuzaga keladigan siyosiy xamda millatlararo muammolarni kurib chiking.
   
4. 
   Agar siz xozirgina tashkil kilingan bozorga baxo berayotgan amerikalik menedjer bulganingizda uchala bozorga kirish uchun kanday strategiyani tanlagan bulardingiz? Strategiyani tanlashda siz kaysi omillarni e’tiborga olgan bulardingiz?
   

10. Keys. «AKSH kuchmas mulkiga xorijiy kapitalning kiritilishi»
Boshka davlatlarga karaganda xorijiy investorlar uchun cheklashlar AKSHda bir muncha kamdir. Xorijiy kapital nazorati fakat ba’zi bir tarmoklarda, jumladan transport va kommunikatsiya tizimida ta’kiklangan. Bu esa ushbu tarmoklarning keng omma uchun juda muximligi xamda krizis davrida muxim tovarlarni tashishning murakkabligi bilan izoxlanadi. Utmishda fakat bir martagina xorijiy mulkka e’tibor kuchayib, bu XIX asrning boshiga tugri kelgandi. Bu paytda chet elliklarning kishlok xujalik erlarini sotib olishlariga cheklashlar kiritilgan edi. Lekin bu narsa tugridan-tugri investitsiyalarni ta’kiklash usha paytdan keyin kullanmadi degani emas. Misol uchun, 1987 yilda AKSH Savdo Vazirligi va Mudofaa Vazirligiga «Ferchayld Semikondaktor» (Fairchild Semi-conductor) firmasini sotib olmokchi bulayotgan YAponiyaning «Fudzitsu» (Fujitsu) korporatsiyasi tomonidan milliy xavfsizlikka taxdid solayotgani tugrisida kuplab shikoyat va arizalar kelib tushishi natijasida bu savdoga ruxsat berilmadi. 1989 yilda AKSH tomonidan milliy xavfsizlikka taxdid solishi extimoli mavjud bulgan amerika kompaniyalarini chet elliklarga sotishni ta’kiklash tugrisidagi konun kabul kilindi. AKSH doimo investitsiyalarni joylashtirish uchun ishonchli xisoblangan. Fakat ikkinchi jaxon urushi davrida dushman davlatlarning mulki xamda Texrondagi amerikaliklarni garovda ushlab turilgan paytda eron mablaglarigina konfiskatsiya kilingan. Bir necha yil oldin esa Liviya va Kuvayt aktivlari muzlatib kuyildi, lekin ekspropriatsiya kilingani yuk. (shuningdek aytish mumkinki, mustakillik uchun kurash inglizlarning 13 ta yirik mulkini musodara kilish bilan tugadi). 100 yildan ortik vakt davomida AKSH xududida urush xarakatlari bulmagan. Siyosiy tartibsizliklar tufayli mulkiy yukotishlar esa juda kamdir.
Ikkinchi jaxon urushidan sung tugridan-tugri investitsiyalar fakat AKSHdangina kelib tushgan. Amerikalik kompaniyalar dollarning barkarorligi xamda kuplab davlatlar xukumatlarining xayrixoxligidan foydalanib ularning xududida filiallar ochib, mustaxkam pozitsiyalarga ega buldilar va keyinchalik jadal iktisodiy usishga erishdilar. Xorijiy firmalar usha paytda AKSH iktisodiyotiga xuddi shunday investitsiyalar okimi kiritish uchun mablagga ega emasdilar. 60-yillarning oxirida AKSH Savdo Vazirligi investorlarni jalb kiluvchi bir nechta byuro tashkil kilgan bulsa, ba’zi shtatlar xorijiy firmalarni sanoatga kumaklashish dasturi doirasidagi korxonalar ruyxatiga kiritdilar. AKSH iktisodiyotiga kirib kelayotgan tugridan-tugri investitsiyalar okimi kuchaygan bulsada, bu narsadan keng ommaning xabari yuk edi. Buning sabablaridan biri investitsiya kiritish uchun amerika xukumatidan ruxsat olish shart emasligida edi. Undan tashkari chet elliklarning investitsiya kiritishlari faktini biror joyda kayd kilish xam talab kilinmasdi. Kuplab investorlar ishlab chikarishni kengaytirishga shoshilmasdilar xamda AKSH xududida yashirincha faoliyat kursatardilar.
1973 yildagi arab neft embargosi va keyingi yillarda AKSHga kirib kelayotgan xorijiy kapital okimining usishiga jamoatchilik e’tiborining ortishi 1976 yilda AKSH Kongressini xorijiy investitsiyalarni taxlil kilish tugrisidagi Konunni kabul kilishga majbur kildi. AKSH iktisodiyotiga tugridan-tugri investitsiyalar kiritilishiga baxo berilgan va mulkni chet elliklar tomonidan nazorat kilish darajasi cheklash tugrisidagi bir kator konunlar kabul kilingan bulsada, mamlakat umuman olganda ochik eshiklar siyosatiga sodik koldi. 1979 yilda xorijiy investorlarning AKSH xududida yangi korxonalar tashkil kilish yoki faoliyat kursatayotgan amerika korxonalari mulkining ulushini sotib olishida xisobot berishlari tugrisidagi konun xujjati kuchga kirdi. Lekin AKSH xududiga xorijiy kapital kirib kelishidan xavotir olayotgan kishilarni bu narsa koniktirmasdi. «Mitsubisi» firmasi tomonidan Rokfeller markazining sotib olinishi AKSHda millatchilik xislarini uygotdi. 1988 yilda utkazilgan surovlar natijasiga kura amerikaliklarning 78 foizi «amerika biznesi va kuchmas mulkiga xorijiy investitsiyalari aralushivini cheklovchi konun» uchun ovoz berganligi ma’lum buldi.
AKSHga kiritilayotgan xorijiy investitsiyalarning tankidga uchrashini boshka davlatlarning xorijiy investitsiyalarni nazorat kilishda kattikkullik kilayotganiga javob tarzida kabul kilish mumkin edi. Bunday xolda kupincha kuyidagi savol yuzaga keladi: «Nimaga endi biz ularga nisbatan yumshok bulishimiz kerak ekan?» Bank ishi, ozik-ovkat sanoati, kompyuter va yukori texnologiyalar ishlab chikarish, neft va kumir kazib chikarish kabi milliy manfaatlar uchun muxim bulgan iktisodiyot sektorlari e’tiborni kuprok uzlariga karatishga majbur kilmokda. SHuningdek, kuchmas mulk, ayniksa kishlok xujaligida foydalanishga yarokli bulgan erni xam shu katorga kiritish mumkin.
1978 yilda kabul kilingan kishlok xujaligiga kiritiladigan xorijiy investitsiyalar buyicha ma’lumotlar tugrisidagi Konunga muvofik er maydonlarining chet elliklarga berilishining xar bir xolati tegishli ravishda kayd kilinishi kerak. Kuchmas mulkka bunday e’tibor karatilishiga bir necha sabab bor edi. Avvalom bor davlatga xech kanday er maydoniga ega bulmagan kuchkinchilar tomonidan asos solingan bulib, mamlakatning gullab-yashnashi bush xamda arzon erlarning kupligi bilan boglik edi. Erning chet elliklar nazorati ostida kolishiga munosabat salbiy edi. CHet elliklar tomonidan kuchmas mulkning katta mikdorda sotib olinishi narxalarning usishiga sabab buladi, bunga yaponlar katta mablag kiritgan Gavay orollarini misol kilib kursatish mumkin. Amerikaliklarning kupchiligi erning narxi usishi natijasida oddiy amerikaliklar erni sotib ololmasliklaridan kurkadi. SHuningdek, kishlok xujalik maxsulotlarining katta kismi AKSHda kolish urniga chetga chikib ketish xavfi xam mavjud.
Xorijiy mulkning ulushi kancha? Ma’lumotlarga karaganda, chet elliklar AKSHdagi kuchmas mulkning taxminan 1 foiz kismiga egalik kiladi. Kishlok xujaligi Vazirligining bergan ma’lumotlarida esa chet elliklar kishlok xujaligida foydalaniladigan erlarning 0,5 foiz kismiga egalik kilishi kursatilgan. Ularning katta kismi kogoz ishlab chikaruvchi kompaniyalar, masalan, Angliyaning «Bauoter» (Bowater) va Kanadaning «Ebitibi» (Abitibi) kompaniyalari tomonidan sotib olingan. Xorijiy investorlar faollik kursatgan Mayami, Gonolulu, Los-Andjeles shaxarlarida turar-joy xamda ma’muriy binolarning chet elliklar tomonidan sotib olinishi maxalliy axoli noroziligining ortishiga sabab buldi. Diktatura rejimi xukmronlik kilayotgan rivojlanayotgan mamlakatlarda odamlar pul va kimmatbaxo narsalarni saklashga kurkishlari tufayli u erdan kapitalning okib kelishi kuchaydi. Federal cheklashlar bulmasada, 50 ta shtatning 20 tasi kuchmas mulkning chet elliklar kuliga utishiga turli cheklashlar kiritishdi. Fakat uchta shtatgina (Ayova, Missuri va Minnesota) chet elliklarning kishlok xujalik erlarini sotib olishlaridan avval tekshirishdan utish tartibini joriy kildi. Bu narsa 70-yillarning oxirida chet elliklarning er narxini oshirib yubormasliklari uchun amalga oshirilgan edi. Aslida esa 80-yillarda narxlar barkaror edi. 1989 yilda yapon investitsiyalari 11 foizga, ma’muriy binolarni sotib olish esa 60 foizga kiskardi. 90-yillarda esa amerikalik er egalari, kuchmas mulk bilan shugullanuvchi brokerlar investitsion bankirlarning uzlari chet ellik xaridorlarni kidira boshladilar.