Berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

Ma'mlekette salıq funkciyalarının' sa'wlelendiriliwi.
Ózbekstan Respublikası ekonomikasiniñ házirgi rawajlaniw basqishinda saliqlardiñ ornin belgilewshi tómendegi tiykarg'i faktorladi kórsetip ótiw múmkin.
1. Bazar ekonomikasina ótiw shárayatinda xaliqti socialliq qorg'awdiñ zárúrligi.Bizge belgili bolg'aninday, respublikamızda ekonomikani reformalastiriw hám mámleket dúzilisin ámelge asiriw Ózbekstan Respublikasıniң birinshi prezidenti I A. Karimov tárepinen ilgeri súrilgen bes tiykarg'i principine tiykarlanadi. Bul principlerden biri kúshli socialliq siyasatti ámelge asiriw esaplanadi. Bazar qatnasiqlarina ótiw shárayatinda xaliq, ásirese oniñ kem támiynlengen qatlamları jeterli dárejede socialliq qorg'alg'an boliwi kerek.
2. Agrar sektordag'i reformalardi tabisli ámelge asiriw zárúrligi faktori.Ózbekstan Respublikası ekonomikasinda eñ tiykarg'i taraw agrar sektor esaplanadi. Máselen, ekinshi jáhán urisinan keyin tiklenip atirg'an Yaponiya ekonomikasi ushin mashinasazliq jetekshi tarawsipatinda rawajlandirilg'an edi. Bul taraw Yaponiya ekonomikasin rawajlandiriwg'a úlken úles qosti. Bul eñ dáslep, oniñ mámleketke shet el valyuta túsimlerin alip keliwde tiykar boldi. Ózbekstan Respublikasında awil xojalig'i usinday tiykarg'i taraw waziypasin atqarmaqta.Joqaridag'ilardan kóringenindey, awil xojalig'ida saliq, kredit qurallari járdeminde ekonomikaliq reformalardi ámelge asiriw házirgi kúnniñ aktual máselelerinen biri.Sol sebepli, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniñ 1998-jil 10-oktyabrdegi Pármani, Ózbekstan Respublikası Ministerler Kabinetiniñ 1998-jil 26-dekabrdegi 539 -sanli qararina muwapiq awil xojalig'i tovar óndiriwshileri ushin uliwma belgilengen tártiptegi saliq hám jiyimlar ornina byudjetke 1999-jildiñ 1-yanvarinan baslap birden bir jer salig'in tólew tártibi engizildi.
3. Ózbekstan Respublikası ekonomikasinda saliqlardiñ ornin belgilewshi tiykarg'i faktorlardan jáne biri - házirgi kúnde kóbeyip baratirg'an isbilermenlik xizmeti menen shuǵıllaniwshi fizikaliq hám yuridikalıq shaxslardiñ dáramatlarin tartiwshi jetilisken saliq tólemin júzege keltiriw.Bazar qatnasiqlariniñ rawajlanip bariwi jeke isbilermenlik xizmetiniñ keñ en jayiwi hám menshiklestiriw procesleriniñ tereñlesiwi, isbilermenler dáramatin esapqa aliwdi qıyınlastiradi.Menshiklestirilgen bir kárxana orninda kóplegen, jeke hám jámáatliq múlkke tiykarlang'an kárxanalar payda boladı. Jetilisken saliq mexanizmi jaratilmag'anlig'i ushin dáramatlar summasin anıqlawda qáteliklerge jol qoyiliwi múmkin.Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniñ 1998-jil 15-apreldegi 159 -sanli qararina muwapiq kisi kárxanalar ushin uliwma belgilengen tártiptegi saliqlar ornina byudjetke iqshamlastirilg'an saliq tólew imkaniyati júzege keldi. Ózbekstanda isbilermenlikti rawajlandiriwda iqshamlastirilg'an saliq sistemasıniñ engiziliwi bul isbilermenler ushin mámleket tárepinen kórsetilgen úlken járdem boldi.Joqarida aytilg'an faktorlar saliqlardiñ respublika ekonomikasinda ózine tán orni barlig'inan derek beredi.Saliqlar ekonomikaniñ tariyxiy rawajlaniwi basqishlarinda usi rawajlaniw proceslerin támiynlew maqsetine boysiniwshi waziypalardi orinlaydi. Saliqlardiñ funkciyaları bolsa usi waziypalardi orinlawg'a xizmet etedi. Saliqlardiñ orinlaytug'in waziypalari kópshilik mámleketlerdiñ saliq nizamshilig'inda uliwma uqsasliqlarg'a iye.Usinday traditsiyaliq saliq waziypalarina tómendegilerdi kiritiw múmkin:
- Mámleketlik waziypalardi sheshiw ushin mámleketke zárúrli finansliq resurslardi támiynlep beriw. Saliqlardiñ fiskalliq funkciyası usi waziypani sheshiw maqsetlerine xizmet etedi. Bul waziypani sheshiw mámlekettiñ ekonomikag'a qaysı dárejede aralasiwina baylanisli. Bul kórsetkish qanshama joqari bolsa, saliqlardiñ fiskalliq funkciyası sonshama aktiv baladı. Biraq saliqlardiñ usi waziypasi tek g'ana ekonomikaliq protsesslerdi júzlesip qalmaydi, bálkim mámlekettiñ óndirislik emes qárejetleriniñ kóbeyiwi de mámlekettiñartiqsha finansliq resurslarg'a mútájligin keltirip shig'aradi.
- Mámleket ekonomikasinda qolayli investitsiyalıq ortaliqti jaratiwg'a kómeklesiw. Ózbekstan Respublikasında saliqlardiñ usi waziypasin orinlawi ózine tán ózgesheliklerge iye. Tiykarg'i ózgesheliklerinen biri sanda, házirgi kúnde qarjilardiñ tiykarg'i bólimi sawda hám xizmetler tarawina bag'darlanip atirg'ani táshwishli jag'day. Bunıñ tiykarg'i sebebi payda normasiniñ bul tarawlarda joqarilig'i. Saliqlar qarjilardi tikkeley ónim óndiriw tarawina bag'darlawdiñ kúshli qurali boliwi kerek.
- Xaliqtiñ miynet aktivligin xoshametlew. Saliqlar derlik barliq mámleketlerde usi waziypani orinlaydi. Sebebi, olar xaliq dáramatlarin tártipke saliwdiñ áhmiyetli qurali esaplanadi.Dáramatlardan alinatug'in saliq stavkalariniñ eñ joqari shegarasin sezilerli dárejede páseytiw isshi kúshiniñ usinisi menen baylanisli unamsiz aqibetlerdiñ aldin aliwi múmkin. 70-80 jıllarda Shvetsiyada saliq stavkalarin xaliq dáramatlarina progressiv ráwishte qollawqániygeli isshilerdiñ basqa mámleketlerge qaray migratsiyasina alip kelgen.
- Ekonomikaliq ósiwdi xoshametlew maqsetinde dáramatlardi bólistiriwdiñ nátiyjelilik hám ádil principleri ortasindag'i muwapiqliqqa erisiw. Ámeldegi saliqlarg'a turaqliliq hám maslasiwshañsaliq stavkalariniñ tánligi saliqlardiñ uzaq múddetli waziypalarin ámelge asiriwg'a imkaniyat jaratadi. Milliy hám shet elli investorlar kapital qoyilmalarin ámelge tutqın hayal eken, olar ózleriniñ saliq májbúriyatlarin anıq biliwi kerek. Saliq túrleri hám stavkaları turaqli hám tez-tez ózgermeytug'in boliwi kerek. Saliq sistemasına bekkem isenim bolmag'an jag'dayda uzaq múddetli investitsiyalardiñ háreketi páseyedi.Joqarida aytip ótkenimizdey, saliqlardiñ byudjetke unamli tásirinen tisqari, áhmiyetli ekonomikaliq reformalardi ámelge asiriwtarawinda da olardan aktiv paydalaniw múmkin. Bahaniñ reformalaniwi,sırtqı sawdaniñ erkinlestiriliwi, miynet bazariniñ reformalastiriliwi hám basqalar jaña payda bolg'an kommerciyaliq strukturalardi finansliq jaqtan qollap-quwatlaw zárúrligin júzege keltiredi. Bul waziypani saliq stavkalarin differenciyallaw joli arqali sheshiw múmkin.Solay etip, saliqlardiñ waziypalari olardı ámelge asiriw múddetine qarap, qısqa múddetli, orta hám uzaq múddetli waziypalarg'a bólinedi. Bul waziypalar mazmunına qaray bir-birinen pariq etedi. Ózbekstan Respublikası ekonomikasinda eñ tiykarg'i taraw agrar sektor esaplanadi. Máselen, ekinshi jáhán urisinan keyin tiklenip atirg'an Yaponiya ekonomikasi ushin mashinasazliq jetekshi taraw sipatinda rawajlandirilg'an edi. Bul taraw Yaponiya ekonomikasin rawajlandiriwg'a úlken úles qosti. Bul eñ dáslep, oniñ mámleketke shet el valyuta túsimlerin alip keliwde tiykar boldi. Ózbekstan Respublikasında awil xojalig'i usinday tiykarg'i taraw waziypasin atqarmaqta.
Joqaridag'ilardan kóringenindey, awil xojalig'ida saliq, kredit qurallari járdeminde ekonomikaliq reformalardi ámelge asiriw házirgi kúnniñ aktual máselelerinen biri.Sol sebepli, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniñ 1998-jil 10-oktyabrdegi Pármani, Ózbekstan Respublikası Ministerler Kabinetiniñ 1998-jil 26-dekabrdegi 539 -sanli qararina muwapiq awil xojalig'itovar óndiriwshileri ushin uliwma belgilengen tártiptegi saliq hám jiyimlar ornina byudjetke 1999-jildiñ 1-yanvarinan baslap birden bir jer salig'in tólew tártibi engizildi.