Berdaq G’arg’abay ulinin` o’miri. Eshmuratov M

Berdaqtiń tariyxiy-epiKaliq shiǵarmalari

Berdaq Gargabay ulrniń dóretpelerinde tariyxiy shiǵarmalardi N.Dawqaraev, O.Kojurov, Q.Ayimbetov, i.Saǵiytov, M.Nurmuxammedov, S.Bassin, B.Qurbanbaev A.Karimov, A.Murtazaev, O.BeKbawliev siyaqli ádebiyatshi ilimpazlar izertledi.
Berdaq shayirdiń ,,Shejire“si - bul qosiq penen bayanlanǵan tariyxiy jilnama. Bul jerde Berdaq ham shayir ham tariyxishi. Bul shiǵarma - qisqasha epiKaliq tariyxiy jilnama, ruwlardiń, qáwimlerdiń, Orta Aziya xaliqlanniń, olardiń Kelip shiǵiwi xaqqmda jazba dereKier, awizsha ańizlar tiyKannda aytilǵan ángime. Shiǵarmada teK qaraqalpaqlardiń tariyxi haqqmda ǵana emes, al ózbeK, tu’rKmen, qazaq xaliqlarmin tariyxmda tiyisli bahali ham qiziqli piKirler aytilǵan, qitay, mongol, iran xaliqlarmin tariyxi boyinsha da birqatar maǵliwmatlar saqlanǵan.
Kólemi on0a u’lKen emes ,,Amangeldi“ dástaninda Berdaq qaraqalpaqlardin u’lKen bólegi Tu’rKistanda, Sirdáryaniń ayaǵrnda jasaǵan waqǵittiǵi Qaraqalpaq-Qoqand qatnaslariniń bir qatar faKtlerine (XVI-XVIII ácirler) uzaq tariyxiy waqiyalarǵa diqqat awdaradi. Shiǵarmada Sirdáryaniń aygrna jaylasqan Tu’rKistan qaraqalpaqlanniń basshisi Asanniń qaraqalpaq qizlann sarayǵa jiynaw haqqmdaǵi Qoqand xanmiń buyriǵina baǵinbaǵanliǵi aytiladi.
Asaniń buynqtan u’zil-Kesil bas tartiwi báslesiwi oniń ólimine alip Keledi de oni darǵa asadi. Batir jigit Amangeldi Asanniń qanm aliw ushin Qoqand xaniniń gellesin aladi. Bunnan Keyin shayir Amangeldiniń batirliqlann táriypleydi. Berdaqtiń ideyasi tiUsiniKli. Berdaq shayir buniń menen sheKlenbey, 5z zamanlaslarina qarata:
Amangeldidey bolmaǵa,
Barip xannrn qan almaǵa,
Gelle Kesip jan almaǵa,
Qay birińniń shamań Keldi?
Bui teK shayir tárepinen berilgen jay soraw emes, al bul 5z zamanlaslarinan talabida. Berdaq 5z xalqi tariyxrniń qaharmanliq betlerin qalay jańǵirtsa da ótKendegi bul xaliq batirlann 5z zamanlaslarina u’lgi etip qoyadi.
Berdaq shayirdiń qaraqalpaq xalqrniń 1855-1856-jillardaǵi Xiywa xanliǵrna qarsi KO’terilismiń basshisi Emazar alaKO’zge arnalǵan „Emazar biy“ atli epiKaliq shiǵarmasi bar.
Berdaqtin bul shiǵarmasi KO’terilistiń Kelip shiǵiwm bay in etedi him Ernazardiń jeKe qaharmanliq háreKetlerin aniq KO’rsetedi. Shayirdi ideyal xaliq qaharmani qiziqtirǵan. Sonliqtan, Berdaq Oz dáwirine sonday záru’r bolǵan qaharmanliqtiń tu’siniKli ideyasrn izbe-iz aytiwdan bas tartpaǵan, usilay su’wretlew kegek dep oylaǵan. Shayir Ernazardi „Qaraqalpaq xalqimń aǵas! dep atawdiń, onnn hátte xannan biyligin beriwdi soraǵandaǵi mwńaymawma him bas iyiwine tan qaladi:
„Qaraqalpaq tileginde,
Tiletpedi Ernazar biy“.
Shayir Kiterilistiń e4 sońǵi Ku’nlerinde de berilmegen Ernazardi! turaqliliǵma him mirtligin tómendegishe su’wretleydi:
Meni hesh Kim tilemesin,
Jalinip sorap ju’rmesin, Men ólgende jilamasin,- Dedi arislan Eranzar biy.
Qullasi Berdaq shayirdiń distanliq shiǵarmalinda Xorezm tariyxm gip etKen, qaraqalpaq shejiresi jazilǵan joqari qaraqalpaqlar ómirinen epizod jirlanǵan, Aydos biy, Ernazar biy usaǵan el, el sardarlanniń islerin adamlarǵa u’lgi etKen, aqmaq patshalardi áshKaralaǵan, feodalliq jimiyettiń ómiriniń tawsilǵanliǵm KórsetKen u’lKen dóretiwshiliK tariyxqa iye bolamiz.

4.