Berdaq G’arg’abay ulinin` o’miri. Eshmuratov M

Tema: Berdaq Ǵarǵabay uliniń ómiri hám dóretiwshiligi. Sahra búlbili miynnetleri dáslepki izertlew baǵdarları
Jobasi

Jobasi 1
1.Berdaq "’aiǵabay uliniń ómiri tuwrali 2
2.Berdaq poeziyasiniń janrliq ózgesheliKleri. 9
3.Berdaqtiń tariyxiy-epiKaliq shiǵarmalari 15
4.Shiǵarmada KO’rKemlew qurallanniń qollaniliwiniń ko’gket tili 17
Paydalanǵan ádebiyatlar 21

1. 
   Berdaq "’aiǵabay uliniń ómiri tuwrali
   

Berdaq bir qansha waqit medresede oqip, sawatin ashqan. O'z dáwiriniń bilimli, sawatli adamlarinan bolǵan. Ol óz zamaniniń basqa shayirlari siyaqlibilimin óz betinshe tereńletken, kóp u'yrengen hám qatiqulaq adamlardiń, talant iyeleriniń shiǵarmalarin jaqsi bilgen hám ózlestirgen.
Oniń shayirliq talantin jetistiriwde ataqli qaraqalpaq shayirlari Ku'nxoja, A'jiniyaz hám tuwisqan xaliqlar shayirlariniń da u'lken tá siri bar.
Berdaq shiǵarmalari hám xaliq awizindaǵi áńgimelergen qaraǵanda oniń shayirliq talanti erte oyanǵan. Shayir Xorezmniń kópshilik jerinde bolǵan, shayirliq penen bir qatarda baqsishiliq etken, jaqsi sazende bolǵan.
Berdaq óz zamaninda sózine adam balasin iyiltken ataqli shayir bolsa da, oǵada awir turmista jasaǵan. Shayirdiń ata-babasi qanday qiyinshiliq penen turmis keshirgen bolsa, oniń ózi de tap sonday ómir su'redi. Oniń kórgen ku'ni miynetkesh xaliqtiń turmisi menen birdey edi. Ol «Bilmedim» qosiǵinda awir turmisi haqqinda jazadi:
U'stimde jaman ilashiq,
Oniń bári jeri ashiq, Du'ńya maǵan boldi qashiq, Ne bolarimdi bilmedim.
Dáwirdiń shinliǵin keń su'wretleytuǵin «Bolmadi» qosiǵinda shayir zaman teńsizligin tereń aship beriw menen birge óziniń azapli ómirin bayanlaydi.
Alpis beske keldi jasim,
Aǵ ardi ju' yikten shashim, Sawdaǵ a tu' stiler basim, Jaynap-jasnap ku'n bolmadi.
Berdaq óziniń turmisina bas sebepshi etip sol teńsizlik zamandi, shayir ózine hám xaliqqa dushpan dep ataǵan zaman biylewshilerin kórsetedi.
Berdaqtiń qizi Hu'rliman óz dáwirinde atasiniń jolin tutip, kópke málim baqsi boldi. Al Hu'rliman balasi Qarajan baqsi biziń ku'nlerimizge shekem jasaǵan ataqli baqsilardan biri edi. Berdaqtiń duwtari da usi Qarajan baqsiǵa miyras etip qaldirilǵan. Berdaq ataqli shayir bolip, kópshilikke tanilǵan waqtinda u'stem topar wákilleri oniń baqsishiliq óneri menen qosiq jaziwin toqtatiwdi talap etedi. O'ytkeni ulli shayirdiń shinliqti, xaliqtiń awir turmisin aytip jirlaǵan shiǵarmalari olarǵa unamadi.
Berdaq 1900-jili 73 jasinda qaytis bolǵan. Oniń ulli shayir ekenligin oniń zamanlasi O'tesh shayir joqari bahalaydi:
«Shayirliqqa, baqsiliqqa say ediń,
Sheshenlikte miń adamǵa tay ediń, Malǵa jarli bolsań da tilge bay ediń, A'rman menen Berdaq ótti du'ńyadan»
Berdaqtiń ulli shayir ekenligin oniń shiǵarmalari jaqsi kórsete aladi.
Berdaqtiń ómiri hám dóretiwshiligi jónindegi ilimiy izertlew jumislari 30-jillardan keyingi shiǵarmalari jóninde N.Dáwqaraevtiń miynetlerinde kóplep tabiladi. Jáne de sol waqitta ádebiyatshilardan M. Dáribaev, O.
Kojurovlar bir qansha maqalalar jazdi. Bul miynetlerde Berdaq shiǵarmalariniń ideyaliq-tematikaliq baǵdari ǵana aship beriledi. Sonday-aq I. Saǵitovtiń «Berdaq-ulli shayir» (1943-jil), S. Bassinniń «Berdak velikiy poet» (1943-jil) degen miynetleri ju'zege shiqti.
Berdaq shayir orta jaslarǵa barǵanda hayali o dedi. Onnan keuіp ol qostamǵali uriwmdaǵi Barlibay degen Kisiniń Baǵdagu’l degen qizma u’ylenedi. Sońǵi hayahnan shayir Gu’limxan, Jarimxan degen eKi qizli boladi.
Berdaqtiń ullari menen qizlannan dóregen urpaqlari-aqhq- shawliqlari Ku’tá Kóp. Olar sońǵi waqitlarǵa shenem Moynaq rayoninda, Qazaqdárya, Terbenbes jaqlarda, QaraózeK, TaxtaKópir, Shimbay rayonlannda turadi.
Berdaq shayirdiń sirtqi Kórinisi tuwrali Berdaqti Kórgen- bilgen, QaraózeK rayoninin 9-awihnda jasaytuǵm ǵarri Xojalepes uh ibrayim bilay deydi: „... „Berdaq uzm boyli, toliq deneli, erbiKlew qara Kisi eKen. pesheneli, qabaq su’yegi KóterińKi, qoyiw qasli, Kózi qara ótKir, Ku’limlegen, du’ziw KirpiKli adam edi. berdaqtin betine u’ńilip qaraǵanda adamdi ’zine tartarliq Kisi edi. Minez-qulqi jaǵimli, xosh minez, hámmege birdey Sóylegende bir tap penen, áste, biraq, salmaqli sóyleytuǵrn, tili házirgi ozimiz sóylep ju’rgen naǵiz qaraqalpaqsha bolip, ishine jeKe siyreK parsi, arabiy (biraq adamlarǵa tarns) sózlerdi qosip ta sóyleytuǵrn edi. Sóylegende ju’zine gá Ku’le shiray, gá qáhárli tu’s enip turatuǵm Kisi edi..
1’dette adamdi ko’r ti41ap, az sóyleytU2’in, 3izm’3irap, 2’uruj2’a mirnp sóyleytU2’m edi. Sózi diste-diste oёіr 7y3asip bara beredi.
Berdaqtin 5z sózrne qaráAnda orn laorge'n 2’amlardm’ aytrwrna qaráanda Berdaq qartay’anda bir Kózi soqir bol’an.
1873-jih Orta Aziya Rossiya zoё astma otKennen Keyin 8ir qiyli rus CKspedilsiyalan tirepinen qaraqaёpaqёardl4 da I'oliKlorina 8lm idebiyatma baylanisli Kóp materiaёёar xaёlq arasman jazip alinip, oёardl4 geyparaёan basip 0i2arildi. Usrnday miderny miyrasёardl jiynaw maqsetinde boёi7i KereK lOOO-jili Tu’riKistan General Gubernatorli’min Sirdlrya oblastrndái A’mi7di’rya boliminiń nasSalnigi Berdaq shayirdi Perto-AleKsandrovsiKiyge shaqirdi. Berdaq shayir bul shaqiriqti qabil etti. Biraq oё Qazaqdiryadan a7iri7 boёgwl sebepёi WoiKisiKe' ’ana zordan jetedi. Soytip Petro-AleKsandrovsiKiyge jete aёmay-az XcoiBerdaq shiǵarmalarina tiyisli dárejede baha beriw 1943-jili sentyabr'de bolǵan konferentsiyada joqari shińǵa kóterildi. Bunda Berdaq shiǵarmalari hár tárepleme tallandi. 1938-jili I. Saǵitovtiń «Berdaqtiń tvorchestvosi» degen kitabi baspadan shiqti. Bul avtordiń «Kirisiw» inen basqa alti bólimnen ibarat: 1-bóliminde Berdaq shiǵarmalarinan burinǵi qaraqalpaq ádebiyati tuwrali, oniń rawajlaniwi, ádebiy portretlerdi, ádebiy protsesstiń kótergen áhmiyetli máselelerin, oniń ózine tán bolǵan belgilerin aniqlaydi. Berdaq sol demokratiyaliq baǵittaǵi ádebiyattiń miyraslarin u'yreniwshi hám alǵa rawajlandiriwshi sipatinda bahalanadi.
2-bóliminde Berdaq jasaǵan dáwirdiń jámiyetlik-siyasiy kóz-qarasi, dáwirdiń qisqasha xarakteristikasi beriledi. Xalqimizdiń turmisinda payda bolǵan xaliq azatliq kóterilislerin, jáne de bul kóterilistegi aldińǵi qatardaǵi adamlar, ideologiyalar sipatinda Ku'nxoja, A'jiniyaz, Berdaqlar esaplanadi. Berdaq jasaǵan dáwirdi adminstrativlik bóliniwshiligin awil xojaliǵiniń tu'rli tarawlari haqqinda qisqa maǵliwmat beriledi.
3-bólimde Berdaqtiń ómiri tuwrali jiynalǵan materiallarǵa tallaw jasaydi. Shayirdiń ómirin aniqlawda oniń shiǵarmalarinan
su'wretlenedi. Oniń «O'mirim» qosiǵi derlik biografiyaliq xarakterde jazilǵan.
Berdaq shiǵarmalarinda hár qiyli filosofiyaliq, didaktikaliq, pedagogikaliq mazmunlardiń bar ekenin kóremiz. Jáne de qosiqlarinda irǵaq turaqli bolip keledi. Oniń qosiqlariniń mazmuninda gu'l, bu'lbil, sharap, ashiq, qálender usaǵan traditsiyaliq obrazlardan ózgeshe óz dáwirindegi jarli miynetkesh obrazin dóretti.
Berdaq shayır XIX 1’cirde zagazaёraz xalqmnn arasman sluqqan sbayiri, ba3sisi, tariyxshisi. Ornń tvorsSestvoliq ^ёі 5z diwiriniń xaёlz mi’demyati, xaёlz tariyxi menen organi1930-jillardm’ ortalannan basёap Berdaq shayirdiń dóretiwshiligi boymsba iёimiy xaraKterde sóz etiwёer baslandi. O1900-jildan berli qaraqalpaq jeri menen tarns bolǵan SanK- Petrburg universitetiniń studenti i.A.Belyaev 1903-jili sońǵi ret NóKiste, Shimbayda ham Qońiratta turiwshi Kóshpeli tUrK xaliqlariniń yaǵniy qaraqalpaq tilin izertlew ushin jiberildi. i.A.Belyaev eKi ay dawammda qaraqalpaqlar arasmda bolip, sol waqitta ,,Edige“, ,,Qoblan“ ham qaraqalpaqlardiń „Shejire" siniń qol jazbasm tabadi. Só „ProtoKoli zasedaniy i soobslieniy shlenov ZaKaspiysKogo KrujKa lyubiteley Arxiologii i istorii vostoKa“ degen toplammda i.A.Belyaevtiń óziniń awdarmasmda basqa da qaraqalpaqlar haqqmda materiallar menen birge qaraqalpaq ham rus tillerinde jazip alǵan „Shejire“ sin toliq járiyaladi. Burn ol 1917-jili baspadan shiǵarǵan edi.
Bui „Shejire“ ni ilimpazlar N.Dawqarev ham i.T.Saǵiitovlar Berdaqtiń „Shejire“ si dep tastiyiqlaydi. (N.Dawqaraev „Berdaq shayir“. Tariyxiy, adebiy izertlew. NóKis, QQMB. 1950-j. i.T.Saǵiitov „Berdaqtin tvorshestvosi" adebiy KritiKaliq osliei'K".) NóKis, QQMB. 1958-j.)
Bunnan keuіp jergiliKli ilimpazlardan 1939-jili ádebiyatshi N.Dawqaraevtiń Berdaqqa baǵishlanǵan „Qaraqalpaq poeziyasi haqqmda“ degen birinshi maqalasi járiyalandi. („Qaraqalpaq ádebiyati ham isKustvosi“ jurnali N 5, 1939-j.)
1939-jili qaraqalpaq tili him ádebiyat ilim izertlew institutiniń ilimiy xizmetKerleri Q.Ayimbetov him O.Kojurovlar tirepinen „Qaraqalpaq ádebiyatrniń UUrleri" atli miyneti járiyalandi. Usi maqalalardi Berdaq shayirdiń tvorsliestvosi haqqmda dáslepKi unamli piKirler berildi. Bulardan basqa 30-jillarda Berdaq shayirdiń dóretiwshiligi haqqmda baspa sózde gap etKen ilimiy material-lardi ushiratpaymiz. Biz bul jillarda ádebiyat maydaninda Berdaq shayirdiń dóretiwshiligi haqqmda eń Kóp gap etKen ilimpaz N.Dawqaraev boldi.
XX ásirdiń 30-jillardiń aqinnda 40-jillardiń baslannda Berdaq shayir-diń dóretiwshiligi haqqmda ayirim ilimiy piKirler aytiw baslandi. Misali: O.Kojurovtiń „Berdaq" („Qizil Qaraqalpaqstan" gazetasi. N 208, 209, 211. 1939-j), M.Dáribaevtiń „Berdaqtiń qosiqlari haqqmda" („Qizil Qaraqalpaqstan" gazetasi. N287, 290, 291.), Momroevtiń „berdatiń shiǵarmalarindaǵi demoKratiyaliq ideyalar" („Qizil Qaraqalpaqstan" gazetasi. N 273 1939-j) usaǵan miynetlerdi Kórsetiw mu’mKin. 1940-jillarda Berdaq shayir dóretiwshiligine ilimiy jámiyetshiliKtiń qiziǵiwshihǵiniń Ku’sheygen dáwiri boldi. 19r3-jili i.T.Saǵiitovtiń „Berdaq ulli patriot shayir“, rus tilinde S.Bassinniń „Berdax shayir-veliKiy poet patriota " degen Kitapshalari shiqti. 1946-jili N.Dawqaraevtiń Hlologiya ilimleri boyrnsha Kandidatliq dissertatsiyasiniń tiyKarǵi bólimin Berdaq shayirdin shiǵarmalari quradi. 1950-jillarda Berdaq shayir haqqmda dáslepKi ham qunli ilimiy juwmaq-lawshi piKir bergen N.Dawqaraevtin „Berdaq shayir“ Kitabi boldi. (N.Dawqaraev „Berdaq shayir“. Tariyxiy, ádebiy izertlew. N-1950) 50-jillardiń aqinnda ilimpaz LT.Saǵiitovtm’ „Berdaqtin tvorshestvosi" atli monografiyasi basapdan shiqti. 1977-jili Berdaq shayirdiń tuwilǵanrna 150 jil toliw yubeleyi elimizde Ken belgilenip ótti. ilimpazlar monografiyaliq Kitaplar jazdi.

2.