Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti fakultet sirtqi boʻlim Amaliy psixologiya

Sotsial psixologiyada tadqiqotlar metodologiyasi tushunchasi.  
Har bir alohida fanda bo‘lgani singari sotsial psixologiyaning o‘z metodlari va 
ularni qo‘llash vositalari mavjud. To‘g‘ri, ularning aksariyati psixologiya va 
sotsiologiya fanlarida qo‘llaniladigan usullarga yaqin, lekin fanning predmetidagi 
o‘ziga xoslikni hisobga olgan holda ularni ishlatish yo‘llari va ma’lumotlarni ilmiy 
jihatdan tahlil qilishda farqlar mavjud. 
Masalan, umumiy psixologiyada bo‘lgani kabi sotsial psixologiya da ham 
kuzatish metodi qo‘llaniladi, lekin kuzatuv obyekti konkret shaxsdagi psixik 
faoliyat emas, balki shaxsning ijtimoiy munosabatlar tizimida bevosita kuzatish 
mumkin bo‘lgan ijtimoiy xulqidir. YA’ni, kuzatuvchi aniq oldindan belgilangan 
reja asosida o‘zi o‘rganayotgan guruhning faoliyatini, verbal va noverbal xatti-
harakatlarni ma’lum vaqt birligida muttasil kuzatib, olingan ma’lumotlarni qayd 
etib boradi. Bunda zamonaviy audio va videotexnikadan foydalanish, u yoki bu 
harakatlarni qayta-qayta ko‘rish orqali kerakli xulosalarni chiqarishi mumkin. 
Ayniqsa, hozirda fan va texnologiyalar, mobil aloqa vositalari keng quloch yozgan 
sharoitda turli ijtimoiy vaziyatlarda odamlar xulq-atvorini kuzatish va qayd etish 
unchalik qiyin ish emas. Raqamli yozish vositalarining ko‘pligi esa kuzatish 
obyektlarini kompyuter tarmog‘iga tushirish va xatti-harakatni bir necha 
tahlilchilar hukmiga havola etish imkoniyati ham mavjud. Sotsial psixologiya da 
qo‘llaniladigan kuzatish metodining asosan uch shakli mavjud:

---

a) “qo‘shilib kuzatish” – bunda tadqiqotchi kuzatiluvchilar faoliyatiga 
bevosita aralashib, ular bilan kerak bo‘lsa, yashaydi va ishlaydi. Bu usuldagi eng 
muhim xususiyat uning tabiiyligi bo‘lib, kuzatish obyektlari o‘zlarining 
kuzatilayotganliklarini sezmaydilar va kuzatuvchini guruhning a’zosi sifatida qabul 
qiladilar. Ushbu shartning buzilishi eksperimentning samarasiz bo‘lishiga olib 
kelishi mumkin.
b) “tashqi kuzatish” – kuzatiluvchilar faoliyatiga aralashmagan holda ular 
tashqi xulq-atvorini qayd qilishdir. Bu usul muayyan vaqt va sabr-toqat talab 
qilishi bilan boshqa metodlardan farq qiladi, ba’zida qisqa muddat ichida 
tadqiqotchi o‘zini qiziqtirayotgan predmet xususida hech narsa qayd qila olmasligi 
yoki tasodifan qo‘lga kiritilgan ma’lumot asosida xulosa chiqarishga majbur 
bo‘lishi mumkin. Shuning uchun ham bu usul boshqa usullarga qo‘shimcha vosita 
sifatida ishlatiladi. Masalan, kuzatuvchi rolida o‘qituvchi bo‘ladigan bo‘lsa, u 
sifndagi yetakchilar yoki guruh faoliyatiga qo‘shila olmayotgan, doimo 
begonasiraydigan bolalarning xulq-atvorini tashqi kuzatish orqali muttasil o‘rganib 
boradi. 
v) “muhim vaziyatlarni qayd etish” usulida kuzatishning mohiyati shundaki, 
alohida shaxs yoki guruh kutilmagan, tasodifiy vaziyatga solinadi, va ularning 
vaziyatga munosabati, o‘zini tutishi, ziddiyatli va qiyin holatlardan chiqish yo‘llari 
kuzatiladi. Masalan, guruhni ataylab oldindan tuzilgan ssenariy yordamida 
munozarali vaziyatga solish va unda har bir guruh a’zosini o‘zini qanday tutishi va 
bayon etgan fikrlarini zikr etish bunga yorqin misoldir. 
Agar kuzatish metodi sotsial psixologiya ga umumiy psixologiyadan o‘tgan 
usul bo‘lsa, hujjatlarni tahlil qilish usuli sotsiologiyadan kirib kelgandir. Bu usul 
ijtimoiy faoliyatning mahsulini o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, to‘plangan 
ma’lumotlarning ishonchliligi, matematika va statistika uslublari yordamida qayta 
ishlash imkoniyatining mavjudligi sababli ma’lum afzalliklarga ega. Bu usulning 
yana bir nomi kontent-analiz bo‘lib, tahlil qilinadigan hujjatlar toifasiga asosan 
og‘zaki (so‘zlangan nutq matnlari, suhbatlarning yozib olingan qismlari, bevosita 
muloqot jarayonida qayd etilgan manbalar) yoki yozma (rasmiy hujjatlar, gazeta-

---

jurnallardagi maqolalar, xatlar, ma’naviy-ma’rifiy adabiyotlar matnlari va shunga 
o‘xshash) holda tavsiya etilgan ma’lumotlar kiradi. 
Kontent-tahlilni qo‘llashda tadqiqotchi oldida turgan asosiy muammo – bu 
tekshiruv birliklarining bo‘lishi, kategoriyalarni aniqlashdir. Ko‘plab tadqiqotchilar 
fikrlarini umumlashtirgan holda tahlil qilish uchun uning birliklari quyidagilar 
bo‘lishi mumkin, deb hisoblaymiz:
a) alohida iboralar yoki so‘zlarda bildirilgan tushunchalar (masalan, 
demokratiya, faollik, tashabbus, hamkorlik va hokazo) 
b) yaxlit abzatslar, matnlar, maqolalar va shunga o‘xshashlarda ko‘tarilgan 
mavzular (masalan, millatlararo munosabatlar mavzusi, insonlardagi milliy 
qadriyatlar, yoshlar ma’naviyati mavzusi va hokazo)
v) tarixiy allomalar, siyosatshunoslar, taniqli shaxslarning nomlari (masalan, 
Fidokorlar milliy-demokratik partiyasi liderlarining vaqtli ommaviy axborot 
vositalarida chiqishlarini tahlil etish, konkret tarixiy shaxsning tarixdagi o‘rnini 
aniqlash, masalan, Amir Temurning shaxs sifatidagi obrazini o‘rganishda va x-zo); 
g) ijtimoiy hodisa, rasmiy hujjat, biror aniq fakt, asar (masalan, oilaviy 
mojarolar, O‘zbekiston Konstitutsiyasining muhokamasi, yangi yozilgan asarga 
o‘quvchilarning munosabati va shunga o‘xshash).
Yaxshi o‘tkazilgan kontent tahlil – aslida ijtimoiy-psixologik tadqiqotlarda 
juda muhim ahamiyatga ega. Lekin olingan ma’lumotlarning ishonchliligi shu 
borada ilgari ishlagan shaxslar – ekspertlar bahosi, ayni shu faktni tekshirish uchun 
boshqa metodlarni ham qo‘llash va ma’lumotlarni solishtirish hamda ayni obyektni 
ayni vaziyatda qayta tahlil qilish yo‘llari bilan erishiladi. To‘plangan miqdoriy 
ma’lumotlar matematik statistika metodlari yordamida qayta ishlovdan 
o‘tkazilmog‘i lozim. Kontent-tahlil tadqiqotchidan kattagina uquvni talab qiladi, 
chunki bir tomondan u yoki bu matnni tushunishning mahorati bo‘lishi kerak, 
ikkinchidan, tadqiqot so‘ngida qo‘lga kiritilgan miqdoriy natijalarni yana qayta 
sifat shakliga keлтириш ва tushuntirib berish lozim.