Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti fakultet sirtqi boʻlim Amaliy psixologiya

II- Sotsial psixologiyaning predmetiga oid yondashuvlar 
Sotsial psixologiya XXI asrga kelib fanlar tizimida alohida o‘ringa ega 
bo‘lgan sohalardan biriga aylandi. Chunki sir emaski, insoniy munosabatlar, har bir 
faoliyat sohasida shaxslararo munosabat o‘ziga xos dolzarblik kasb etib bormokda.
Sotsial psixologiyaning fanlar olamida paydo bo‘lishi tarixiga nazar tashlar 
ekanmiz, uning yuqorida ta’kidlanganidek, sotsiologiya va psixologiya fanlari 
oralig‘ida “tug‘ilishi” jarayonining o‘zi bir nechta bosqichlarni o‘z ichiga 
olganligini ta’kidlash joiz: 
Ijtimoiy-psixologik bilimlarning falsafa va umumiy psixologiya doirasida 
to‘planishi (eramizdan avvalgi VI asrdan tortib toki yangi davrning XIX asrigacha 
bo‘lgan vaqta). 
Ijtimoiy hayot sirlarini falsafa, sotsiologiya va umumiy psixologiya doirasida 
tushuntirish orqali mustaqil fanga aylanish davri (XIX asrning 50-60 yillaridan to 
XX asrning 20-chi yillarigacha). 

---

Sotsial psixologiyaning mustaqil fan va amaliyot yo‘nalishi sifatida to‘la 
shakllanishi davri (XX asrning 20-chi yillaridan boshlab). 
Sotsial psixologiya ning predmeti xususida ham tarixan uch xil yondashuv 
mavjud: 
Birinchi yondashuvga ko‘ra, sotsial psixologiya inson psixikasiga oid ommaviy 
hodisalarni o‘rganadi. Ushbu yondashuv doirasida ayrim tadqiqotchilar sinflar 
psixologiyasini o‘rganish zarur deb tan olishsa, boshqalar har qanday ijtimoiy 
uyushma yoki guruhga oid qonuniyatlarni, ularning an’analari, urf-odatlariyu, 
rasm-rusmlarini o‘rganish dolzarb ekanligini ta’kidlaganlar. Yana bir guruh 
tadqiqotchilar esa sotsial psixologiya ko‘pchilikka qarashli bo‘lgan ijtimoiy fikrni 
yoki moda kabi ommaviylashib ketadigan jarayonlar sababini o‘rganishni lozim, 
deb topadigan. Ularning fikrini rivojlantirib, ushbu yondashuvga hayrihox bo‘lgan 
boshqa bir olimlar guruhi sotsial psixologiya ning predmeti aslida jamoa 
psixologiyasini o‘rganish ekanligini yoqlaydilar. Bu yondashuvning umumiy 
xulosasi shuki, sotsial psixologiya mohiyatan aslida jamoa psixologiyasidir. 
Ikkinchi yondashuv tarafdorlarining fikrida umumiylik shuki, ularning 
ta’kidlashlaricha, sotsial psixologiya shaxsning ijtimoiy qiyofasini, 
psixologiyasini o‘rganadi. Turli olimlar fikrida o‘ziga xoslik esa aynan shaxsning 
qaysi sifatlariga ko‘proq e’tiborni qaratishda namoyon bo‘ldi. Kimdir shaxsning 
alohida ijtimoiy sifatlariga urg‘u bersa, boshqalar uning tipologiyasini ahamiyatli 
predmet ekanligini ta’kidladi. Bundan tashqari, shaxsning guruhdagi o‘rni, 
shaxslararo munosabatlar va umuman munosabatlar tizimi ushbu yo‘nalish 
tarafdorlarining diqqat markazida bo‘ldi. 
Uchinchi yondashuv – yuqorida ikki yondashuvning o‘ziga xos tarzdagi 
uyg‘unlashuvi shaklida namoyon bo‘ldi. YA’ni, unga ko‘ra, sotsial psixologiya
ommaga xos bo‘lgan psixologik hodisalarni ham, shaxsning guruhdagi maqomini 
ham birdan o‘rganishi lozim. Rus olimi B.D.Parigin turli yondashuvlarga e’tibor 
brgan holda sotsial psixologiya o‘rganadigan eng muhim masalalarni yagona 
andozada umumlashtirdi. YA’ni, uning fikricha, sotsial psixologiya quyidagilarni 
o‘rganadi: 

---


shaxsning sotsial psixologiyasi; 

jamoalar sotsial psixologiyasi va muloqoti; 

ijtimoiy munosabatlar; 

ma’naviy-axloqiy faoliyat shakllari. 
Yana bir rossiyalik olim V.N.Myasishevning yozishicha, sotsial psixologiya: 
a) odamlarning guruh sharoitidagi o‘zaro hamkorlikgi ta’sirida paydo bo‘ladigan 
psixologik o‘zgarishlarni; 
b) ijtimoiy guruhlarning turli xususiyatlarini; 
v) jamiyatda ro‘y beradigan jarayonlarning psixologik tomonlarini o‘rganadi. 
Yuqorida taklif etilgan barcha yondashuv va nuqtai nazarlarni birlashtirgan 
yagona fikr esa shunday iboratki, sotsial psixologiya fan tarmog‘i sifatida psixik 
faoliyatga ikki tomondan turib yondashadi, ya’ni, bir tomondan shaxs bo‘lsa, 
ikkichni tomondan – jamiyat miiyosida rshy beradigan ommaviy psixik 
jarayonlardir. Oxirgilari ko‘pgina manbalarda ijtimoiy-psixologik hodisalar deb 
nomlanadi. 
Ijtimoiy-psixologik hodisalar – shunday fenomenlarki, ular individlar hamda 
jamoalar tarzidagi subyektlarning o‘zaro hamkorligi tufayli paydo bo‘ladigan turli 
xil munosabatlar, shunday hamkorlik ta’sirida boshdan kechiriladagan his-
kechinmalar, o‘zaro axborot almashinuvi hamda odamlarning guruh bo‘lib 
to‘planishi oqibatida ro‘y beradigan faoliyatlarning xususiyatlarini mujassam etadi. 
YA’ni, agar shaxsni alohida individ sifatda olinganda amalga oshiradigan 
faoliyatidan farqli o‘laroq, guruh bo‘lib harakat qilgandagi ro‘y beradigan 
faoliyatning farqli tomonlarini sotsial psixologiya sodda qilib aytganda o‘zining 
predmeti sifatida tanlaydi. 
Shunday qilib, sotsial psixologiya o‘rganadigan ijtimoiy-psixologik 
hodisalarga avvalo quyidagilar kiradi: muloqot, muomala, ijtimoiy fikr va kayfiyat, 
jamoaviylik, stratifikatsiya, ya’ni, jamiyatning turli qatlamlarga bo‘linishi 
jarayonlari, stereotiplar, ziddiyat, turmush tarzi, ijtimoiy tasavvurlar, ijtimoiy 
ustanovkalar va shaxsning turli ijtimoiy vaziyatlarda namoyon bo‘ladigan 
fazilatlari (nuqsonlari) va boshqalar. 

---

Ijtimoiy-psixologik hodisalar asosan mazmunan va davomiyligiga ko‘ra 
tafovutlanadi. Masalan, mazmuniy jihatdan ular normal va normadan og‘ish 
tarzidagi xulq maromlariga bo‘linadi. 
Ijtimoiy-psixologik hodisalarning normal xulq-atvorga aloqador shakllari 
odatda jamiyatda, uning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida, insonlarnig turmush 
tarzidagi ijobiy o‘zgarishlarda namoyon bo‘ladi. Masalan, mustaqillik yillarida 
davlatimiz rahbari Islom Karimov tomonidan inson manfaatlarining oliy qadriyat 
sifatida e’tirof etilganligi, erkin demokratik islohotlarga ochilgan yo‘l har bir 
shaxsning ijtimoiy tasavvurlari tizimida shunday ijobiy o‘zgarishlarga turtki 
bo‘ldiki, avvalo, jamiyat a’zolarida o‘ziga ishonch, yurtdoshlar bilan xamjihatlik, 
o‘zaro mehr-oqibat va muruvat hislarining rivoj topishiga olib keldiki, oqibatda 
homiylik, o‘zaro mehr-oqibat kabi munosabatlar sayqal topdi. Bunga mamlakat 
Prezidentining 1996 yildan buyon yillarga maqom berishi, unda jamiyatdagi 
barqarorlik, undagi o‘zaro hamjihatlik g‘oyalarining ustuvor qilib qo‘yilishi ijobiy 
ta’sir ko‘rsatdi. Oqibatda yurtimizda har bir shaxs va ijtimoiy guruhlarning 
turmush tarzida ijtimoiy normalarga bo‘ysunish, ularni hurmat qilish psixologiyasi 
shakllandi, milliy g‘urur va o‘zini barcha ijtimoiy jarayonlarga aloqador etib his 
qilish paydo bo‘ldi. 
Normal xulqdan og‘ish bilan bog‘liq bo‘lgan xulq-atvor esa ayrim guruhlar 
faoliyatiga xos bo‘lib, uning oqibatida odatda ayrim shaxsning guruhlarga 
(masalan, jinoyatchining jamiyat normalarini buzishi) yoki guruhlarning ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotga salbiy ta’siri (masalan, jinoiy guruh yoki ekstremistik 
guruhlarning ijtimoiy normal hayotga tajovuzi shaklida) namoyon bo‘ladi. Bu kabi 
salbiy holatlar jamiyatning tub asoslarini o‘zgartirib yubormaydi, lekin ayrim 
vaziyatlarda odamlarning normal kun kechirish, tinch osuda mehnat qilishlariga 
halaqit beradi. Ming afsuski, eng oliyjanob shiorlar ostida yashayotgan demokratik 
jamiyatda ham ayrim alohida shaxs va guruhlar tajribasida ana shunday salbiy 
oqibatli xulq ko‘rinishlari mavjud bo‘ladi. Bu o‘z navbatida ekstremal Sotsial 
psixologiya ning kelib chiqishiga asos bo‘lgan. 
Ijtimoiy-psixologik hodisalarning kelib chiqishi nuqtai nazaridan qaralsa, ular 

---

shaxslararo, guruhiy, guruhlararo, ommaviy shakllarda namoyon bo‘ladi.
Ushbu hodisalar barqarorligi va davomiyligi nuqtai nazaridan tahlil etilsa, 
ularni dinamik (masalan, muloqotning turli shakllarida), o‘zgaruvchan dinamik 
(masalan, ijtimoiy tasavvur, fikr va kayfiyatning o‘zgaruvchanligi) va barqaror 
(masalan, urf-odatlar, qadriyatlar, an’analar kabi) bo‘lishi mumkin. 
Sotsial psixologiya fan sifatida aynan ana shu hodisalarning paydo bo‘lishi, 
kechishi va hayotda namoyon bo‘lish mexanizmlarini o‘rganadi. Zero, bu hodisalar 
turli bosqich va darajalarda (makro-, mezo- va mikro- bosqich va darajalarda), turli 
sohalarda (davlat , iqtisodiyot, jamiyat va uning burli bo‘g‘inlari, oila, mahalla, 
alohida shaxs hayoti doirasida), turli shart-sharoitlarda (normal, tabiiy, murakkab 
va ekstremal) namoyon bo‘ladi. 
Ijtimoiy-psixologik hodisalar namoyon bo‘lishining asosiy mexanizmi sifatida 
muloqot jarayonini qabul qilish ko‘pchilik olimlarning nuqta nazariga xosdir. 
Muloqot tufayli va uning ta’sirida shaxs shakllanadi, kichik guruhlar paydo 
bo‘ladi, katta ijtimoiy guruhlarning mavjud bo‘lishi uchun sharoit yaratiladi. 
Aynan muloqot va odamlarning bir-birlariga munosabatlari asosida namoyon 
bo‘ladigan universal mexanizmlarga quyidagilarni kiritish mumkin: 

taqlid qilish – biror xulq namunasi yoki turmush tarziga ergashish; 

ishontirish – biror xulq namunasi yoki fikrga o‘zgalarni deyarli ongsiz va 
tanqidsiz ergashishiga erishish; 

ta’sirlanish – bir shaxs hissiy-emotsional holatining o‘zga bir shaxsga 
uzatilishi jarayoni; 

e’tiqod – shaxsning ongiga, imoniga ta’sir ko‘rsatish; 

identifikatsiya – bir insonning boshqasiga o‘xshatilishi, deyarli qo‘shilishi 
jarayoni. 
Aynan shu mexanizmlar ijtimoiy xulq va o‘rgatishning asosini tashkil etadi. 
Umuman olganda, sotsial psixologiya fan tarmog‘i sifatida ham nazariy ham 
amaliy ahamiyat kasb etadiki, o‘zgaruvchan hozirgi XXI asrda uning ahamiyati va 
o‘rni beqiyosdir. Ayniqsa, mafkuraviy va g‘oyaviy kurashlar avj olgan hozirgi 
davrda inson ijtimoiy xulqini boshqarish dolzarlik kasb etganligini inobatga olsak, 

---

uning jamiyat barqarorligidagidagi uning siyosiy, ijtimoiy va mafkuraviy roli 
yanada yuksaladi. Shu bois ham hozirda uning tatbiqiy, amaliy ko‘rinishiga 
alohida ahamiyat berilmoqda. Chunki tatbiqiy sotsial psixologiya ijtimoiy-
psixologik hodisalarni psixodiagnostika, amaliy maslahatlar berish va yangi 
psixotexnologiyalarni ijtimoiy hayot mezonlari va talablari doirasida o‘rganadigan 
hamda ijtimoiy-psixologik treninglar, gruppaviy psixoterapiya, rolli va ish 
o‘yinlari kabi yangi usullarda ijtimoiy xulqni o‘zgartirishga qodir bo‘lgan ilmiy-
amaliy yo‘nalishdir. Bu yo‘nalish va amaliyot oxirgi yillarda O‘zbekistonda ham 
tobora rivojlanib hayotga kirib bormoqda.