Beriw mu`mkinshiligine iye emes degen juwmaq shig`a maW a`lbette, joq

A`debiyat ha`m jivopis` ma`selesi menen o`tkinnin` ulli oyshillari shug`illandi. Ma`selen,
Lessingtin` «Laokoon» miyneti. Bul ma`selenin` XVIII a`sirde qoyiliwi o`zinin` tariyxiy tamirlarina iye.
Lessing klassitsizmge qarsi shiqti. Klassitsistler poeziya ha`m su`wretlew iskusstvosinin` ara-qatnasin
qarapayim tu`rde qaradi. Jivopis`ti boyawlardag`i poeziya, al poeziya so`zlerdegi jivopis` dep qaradi.
Lessing a`debiyat jivopis`ke xarakterli metodtin` sa`wlelendiriwinen mexanikaliq tu`rde paydalanbaydi
degen edi. Sebebi, predmetlik du`n`yanin` ko`ptu`rliligin ha`m baylig`in beriwdin` a`debiyattin` o`zine
ta`n spetsifikaliq qurallari bar.
Biraq bunnan su`wretlew o`neri du`n`yadag`i bolip atiran ha`reket, rawajlaniw ha`m o`zgerislerdi
beriw mu`mkinshiligine iye emes degen juwmaq shig`a maW a`lbette, joq.
Lessingtin` pikirinshe su`wretlew iskusstvosi a`debiyattin` izinen ju`redi, onin` qurallarin
paydalanadi. Biraq ayta qalarliq tabisqa jete qoymaydi. Onin` tabisqa jetiwi ushin basqa o`zine tiyisli
joli bar.
Qullasi, iskusstvog`a tiplikti, tiplik situatsiyani tabiwimiz kerek.
a`debiyattin` su`wretlew iskusstvosina ta`sirin onin` jivopis`, skul`ptura ha`m grafikag`a
bo`linetug`inlig`in ashim-ayriq etpey mu`mkin emes.
Grafika jivopis`ten formal` bir belgi menen ayrilip turadi. Ma`selen, Moyakovskiydin`
«Ma`jilispazlar» qosig`i bar. Bunda adamnin` denesinin` bir bo`legi bir jiynalista, ekinshi bo`legi
eiknshi jiynalista boladi. Usi kartinani jivopis`te beriw mu`mkin beW Mu`mkin emes. Sebebi, bulay etip
jivopis`ke keltiriw ku`lkili bolar edi. Al karikaturada bul syujettti beriw mu`mkin emes. Demek,
grafikada beriwge boladi degen so`z.
Grafika a`debiy shig`armanin` illyustratsiyasi menen tig`iz baylanisli. Obrazli oylawg`a baylanisli.
Ol a`debiyatqa jaqin. Bir grafikada a`debiyat shig`armalari illyustratsiyalansa, eiknshilerinde, ma`selen,
Effel` ya Bidstrup grafikada a`debiy syujetlerdi o`zleri tabadi, u`shinshileri—plakatshilar, olar
su`wretlewdi so`z benen baylanistiradi.
Jivopis` penen a`debiyattin` baylanisi og`ada qiyin, quramali. Eger burin xudojnikler a`debiy
shig`armalardin` temalarina ko`p kartinalar jazg`an bolsa, al ha`zir jivopis`tin` informatsiyaliq
funktsiyalari ekinshi plang`a o`tip, birinshi plang`a ko`rkem qatnas waziypasi shiqqanda jivopis` og`ada
ekspressiv bolip, a`debiyattin` jivopis`ke ta`siri ken` mag`anada ko`rinedi. Ma`selen, Pushkin menen
Bryullovti salistiriwg`a boladi. Eger jaziwshi Sholoxovtin` haqiyqatliqqa qatnasin alatug`in bolsaq, onda
oni xudojnikler Plastov, Chuykov penen salistiriw mu`mkin. Sebebi, bul xudojniklerdin` tvorchestvosi
ruwhiy ha`m emotsionalliq jaqtan Sholoxovtin` shig`armalari menen ushlasadi. Romantikaliq
bag`dardin` ko`rkem oyi o`zinin` jivopis`tegi analogina iye. Ma`selen, Nisskiy, Nemenskiy, Salaxovlar
jivopis`tin` romantikaliq liniyasi menen baylanisli. Al Prorokovta publitsistikaliq nota ko`rinis tabadi.
v) a`debiyat-kino-teatr.
Iskusstvolardin` ekinshi gruppasi bul sintetikaliq iskusstvo. Ma`selen, kinoiskusstvo. Bul sferadag`i
tartis: ko`rkem shig`armani ekranlastiriw ko`rkem shig`armanin` qunin to`menletedi. Bul pikirdi duris
dew qiyin. Ag`ayinli Vasil`evler ekranlastirilg`an «Chapaev» fil`mi shin ma`nisinde a`debiy syujet,
obraz, ideyalarda paydalaniw ayta qalarliqtay misali bola aladi.
Sonliqtan tarticli ma`seleni basqa aspektke o`tkiziw kerek. Konkretlirek aytqanda ekranlastiriwdin`
tabisqa jetiw, jetpewinin` ma`nisin ashiw kerek. Tap usi jerde a`debiyat ha`m kinonin` spetsifikasi
shig`adi.
g) a`debiyat ha`m muzika.
Bul jerde so`z ha`m sestin` ara qatnasi ma`selesi za`ru`rli problema boladi.
A`debiyatta so`zdin` muzikaliq ta`biyatin birinshi plenka shig`aratug`in a`debiy shig`armalar boladi.
Al muzika bolsa so`zden ha`m tilden onin` intonatsiyaliq ta`biyatin aladi. Sonliqtan a`debiyat penen
ta`spirli iskusstvonin` ara qatnasi ko`rkem tvorchestvonin` bul tu`rlerinin` ta`biyati teren` tamirg`a iye.
Bul qatnasta muzikanin` programmalili¬i bas orinda iye.
Ko`p g`ana operaliq, baletlik ha`m sinfoniyaliq shig`armalar ushin a`debiy jaqtan qayta islengen
syujetler alinadi.
Birinshiden, a`debiy shig`armadasa`wlelengen haqiyqatliq uliwmalastirilg`an, estetikaliq jaqtan
qayta islengen ha`m muzikaliq jaqtan qayta islewge jaramli. Muzika konkret waqitlardi emes, al olardin`
emotsionalliq ma`nisin beredi.

109
Muzikada emotsionalliq oy (zamisel) belgili ag`imda rawajlanadi. Biraq konkret detal`larda ha`rkim

o`zinshe tu`siniwi mu`mkin.
Ekinshiden, a`debiy obrazlar qashshannan belgili. Usi sebepli muzika du`n`yanin` konkretliligin,
predmetliligin berealiw uqibina iye bolg`anliqtan uliwmaliqqa iyelewden paydalanadi.
Muzikanin` a`debiyatqa bag`iniwi poeziyanin` vokalliq iskusstvog`a material boliwi menen
belgilenedi. Kompozitor muzikada sa`wlelengen waqiyalardi konkretlestirgisi kelse, ol poetikaliq
shig`armalardi paydalanadi.
A`lbette tek a`debiyat muzikag`a ta`sir etip qoymastan muzika da a`debiyatqa ta`siyr etedi. Buni biz
en` aldi menen a`debiy, poetikaliq so`zdin` muzikalilig`in esapqa alip, na`zerde tutamiz. Muzika tek
g`ana poeziyag`a ta`siyr etip qoymay prozag`a da ta`siyr etedi: kompozitsiyaliq printsipler, a`debiy
shig`armanin` jasaliwi h.t.b.
V.Mayakovskiydin` «Jaqsi» poema-simfoniyani yadqa tu`siredi. Bunda qaharmanliq, turmisliq,
lirikaliq, ironiyaliq, bo`leklik motivleri rawajlanadi. Bul rawajlaniw o`zinshe patetikaliq final menen
tamamlanadi.
g) a`debiyat ha`m muzika.
Bul jerde so`z ha`m sestin` ara qatnasi ma`selesi za`ru`rli problema boladi. A`debiyatta so`zdin`
muzikaliq ta`biyatin birinshi plang`a shig`aratug`in a`debiy shig`armalar boladi. Al muzika bolsa
so`zden ha`m tilden onin` intonatsialiq ta`biyatin aladi. Sonliqtan a`debiyat penen ta`spirlew
iskusstvosinin` ara qatnasi ko`rkem tvorchestvonin` bul tu`rlerinin` ta`biyati boyinsha teren` tamirg`a
iye. Bul qatnasta muzikanin` programmalilig`i bas oring`a iye.
Ko`p g`ana operaliq, baletlik ha`m simfoniyaliq shig`armalar ushin a`debiy jaqtan qayta islengen
syujetler alinadi. Birinshiden, a`debiy shig`armada sa`wlelengen haqiyqatliq uliwmalastirilg`an,
estetikaliq jaqtan qayta islengen ha`m muzikaliq jaqtan qayta islewge jaramli. Muzika konkret
waqiyalardi emes, al olardin` emotsionalliq ma`nisin beredi. Muzikada emotsionalliq oy belgili ag`imda
rawajlanadi. Biraq konkret detal`lardi ha`r kim o`zinshe tu`siniw mu`mkin. Ekinshiden, a`debiy obrazlar
qashshannna belgili. Usi sebepli du`n`yanin` predmetliligin konretliligin bere aliw uqibina iye
bolmag`anliqtan uliwmaliqqa iyelerden paydalanadi. Muzikanin` a`debiyatqa ba`rin povokal`liq
iskusstvog`a material boliw menen belgilenedi. Kompozitor muzikada sa`wlelengen waqiyalardi
konkretlestirgisi kelse, ol poetikaliq shig`armalardi paydalanadi. a`lbette, tek a`debiyat muzikag`a ta`sir
etip qoymastan, muzika ha`m a`debiyatqa ta`sir etedi. Buni biz en` aldi menen a`debiy, poetikaliq
so`zdin` muzikalilig`in esapqa alip na`zerde tutamiz. Muzika tek g`ana poeziyag`a ta`sir etip qoymay,
prozag`a da ta`sir etedi: kompozitsiyaliq printsipler, a`debiy shig`armanin` jasaliwi h.t.b.