Beriw mu`mkinshiligine iye emes degen juwmaq shig`a maW a`lbette, joq
Download 241.5 Kb.
|
A\'debiy shig\'arma birligi
|
Bekkemlew ushin sorawlar
1. Aristotel` iskusstvosinin` tu`rleri 2. Ko`rkem a`debiyatta estetikanin` sa`wleleniwi A`debiyatlar:
110
Jobasi: l. Estetikaliq ta`rbiyanin` mazmuni ha`m maqseti 2. Estetikaliq ta`rbiyanin` faktorlari ha`m qurallari Estetikaliq ta`rbiya ta`rbiyanin` qa`legen formasi siyaqli individte yamasa sotsialliq toparda belgili ja`miyetlik a`hmiyetke iye sapalardi qa`liplestiriw maqsetindegi olarg`a sanali ha`m maqsetke muwapiq ta`sirdi an`latadi. Ta`rbiya ha`r qashan adamnin` sanasina ta`sir etiw menen baylanisli. Degen menen, ta`rbiyani adamnin` sanasina ta`sir menen sheklew durisliqqa kelmeydi. Nege degende, ta`rbiyanin` qa`legen formasi sanag`a-sezimlerge, ko`z-qaraslarg`a, isenimlerge ta`sir etiw g`ana emes, en` baslisi – olardin` ha`reketlerine, ju`ris-turislarina, adamlardin` xarakterlerine ha`m ta`sir etedi. Estetikaliq ta`rbiya – konkret-tariyxiy, sotsialliq belgilengen qubilis. Antikaliq du`n`yada a`yyemgi greklerde qa`legen ta`rbiya ashiqtan-ashiq estetikaliq bag`darg`a iye boldi. a`yyemgi grekler estetikaliq ta`rbiyanin` maqsetin erkin puqaranin` garmoniyali rawajlaniwinda, «ruwx penen denenin`» garmoniyasinin` tastiyiqlaniwinda kirdi. Platonnin` ha`m Aristotel`din` estetikaliq ta`rbiya boyinsha sistemasinin` ayirmashilig`ina qaramastan olarda uliwmaliq bar. Ol: estetikaliq ideal, a`dep-ikramliq minez-quliq ha`m puqaraliq adamgershiliktin` birligin tastiyiqlaw. Orta a`sir tusinda estetikaliq ta`rbiya jeke adamnin` ruwxiy-diniy rawajlaniw waziypasina bag`indirildi. Al, birinshi sotsialist-utopistler estetikaliq baslamani xaliq massasinin` miyneti ha`m turmisi menen baylanistiriwg`a umtildi. XVIII a`sir tusinda estetikaliq ta`rbiya boyinsha tutas ta`liymat jaratqan nemets shayiri, dramaturg Fridrix Shiller boldi. Ol o`zinin` «Estetikaliq ta`rbiya haqqinda xatlar» atli traktatlarinda estetikaliq ta`rbiyanin` adamnin` ha`r ta`repleme rawajlaniwindag`i za`ru`rli qural ekenligin aytiw menen ol estetikaliq ta`rbiya ja`miyetti o`zgertiwdin` universalliqqa iye, radikal qurali sipatinda tu`sindirip qa`teshilikke jol qoydi. Estetikaliq ta`rbiyani marksizm-leninizm klassikleri tiykarinan revolyutsiyaliq o`zgerisler menen baylanistira berdi. Bul ha`m bir ta`replemelik edi ha`m oni praktika da`lilledi. Bu`ginliginde biyg`a`rez rawajlaniw tusinda estetikaliq ta`rbiyanin` roli belgili sebeplerge baylanisli ku`sheyip otir. Birinshiden, adam faktorinin` roli ju`da` ku`sheyip otir. Aqiri, sotsialliq bolmistin` barliq sferalarinda da adamlardin` sotsialliq qa`siyeti, sanalilig`i, do`retiwshilik aktivligi ha`r qashang`idan beter talap etilip otir. Ekinshiden, miynetkeshlerdin` ma`deniyatin ko`teriw protsesinde miynettin` o`nimdarlig`i ko`terilip, texnika, o`ndiristi sho`lkemlestiriw jetiledi. U`shinshiden, o`ndiris qatnasiqlarinin` bunnan bilay jetiliwi, o`zin-o`zi basqariwdin` demokratiyaliq tiykarlarinin` rawajlaniwi, bazar ekonomikasi tusindag`i mashqalalardi sheshiw uliwma ma`deniyatti, sonin` ishinde estetikaliq ma`deniyatti talap qiladi. To`rtinshiden, ha`zirgi ilimiy-texnikaliq revolyutsiya tusinda ilimnin` ja`miyettin` tikkeley o`ndiriwshi ku`shine aylaniwin biykarlay almaysan`. Al, o`ndiristin` jan`a texnika tiykarinda (elektronika, mikroelektronika, esaplaw mashinalari, ju`da` iykemli avtomatlasqan sistemalar h.t.b.) rawajlaniwi o`ndiris protsesinin` qatnasiwshilarinan printsipialliq da`rejede tu`pkilikli psixologiyaliq qayta quriwdi, jan`a ideyaliq-siyasiy, professionalliq, a`dep-ikramliq-estetikaliq sana ha`m qa`siyetti talap etedi. Sonday-aq, estetikaliq ta`rbiyanin` a`hmiyetinin` ko`teriliwinde ko`rkem informatsiyanin` ko`leminin` birden ko`beyiwi, a`sirese massaliq informatsiya qurallarinin` – radio, kino, ayriqsha televidenienin` tarqaliwi u`lken a`hmiyetke iye. Estetikaliq ta`rbiya ja`miyettin` turmisinda qanshelli a`hmiyetke iye bolsa, onin` waziypa, mazmun ha`m qurallarin tu`siniw de aniqliq ha`m a`hmiyetli bola beredi. Bir waqitlari ayriqsha pedagogikaliq a`debiyatta estetikaliq ta`rbiyani ko`rkemlikke ta`rbiyalaw menen ten`lestirip jiberdi. Ko`rkem ta`rbiya (xudojestvennoe vospitanie) – bul iskusstvo qurallari arqali iskusstvog`a rawajlang`an qatnasti ta`rbiyalaw. Ko`rkem ta`rbiya – estetikaliq ta`rbiyanin` bir bo`legi g`ana. Estetikaliq ta`rbiyanin` tiykarg`i mazmuni – haqiyqatliqqa estetikaliq qatnastin` aktivlesiwi ha`m rawajlaniwi. 111
utilitarliq-praktikaliq, ilimiy-teoriyaliq h.t.b. qatnastin` bir ta`repi bolip tabiladi. Onin` u`stine, adamnin` haqiyqatliqqa qatnasinin` basqa formalari estetikaliq baslamadan ayirilg`an jag`dayda haqiyqiy adamzatliq xarakterge iye boliwdan њa`m qaladi. Estetikaliq qatnas o`mirge bir ta`repleme turiliwshiliq qatnasti irkip, ja`miyet, adamzat, progress ushin is-ha`reketti, uqipti talap etedi. Usi sebepli ha`m estetikaliq ta`rbiya adamnin` estetikaliq sanasin qa`liplestire otirip, a`dep-ikramliq, miynet, ekologiyaliq ta`rbiyag`a o`tedi. a`dep-ikramliqqa o`tetug`ini go`zzaliq, jaqsiliq, hadalliq penen birlikte. Ekologiyaliq ta`rbiyag`a o`tetug`ininin` ma`nisi sonda, ta`biyatqa hadal qatnastin` qa`liplesiwi ha`m onin` estetikaliq ta`replerin ko`riw ja`miyet penen ta`biyat arasinda aqilg`a siyimli, garmoniyaliq o`z-ara qatnastin` alg`i sha`rtin boldiradi. Estetikaliq ta`rbiyanin` miynet ta`rbiyasi menen o`tlesiwinde onin` miynetti jeke adamnin` ishki, organikaliq talabina aylandiriwg`a sebepshiligi esapqa alinadi. Rawajlang`an estetikaliq sananin` adamda qa`liplesiwi bul onin` du`n`yag`a ko`z-qarasinin` qa`liplesiwi de. Du`n`yag`a ko`z-qarastin` basqa da sferalarina–filosofiyag`a, siyasiy, a`dep-ikramliq sferalarg`a estetikaliq sfera ta`sir etedi. Ol atalg`an sferalardin` keri ta`sirine de iye. Sonday-aq, estetika estetikaliq ko`z-qaraslardin` izbe-iz sistemasin islep shig`iwg`a ja`rdemlese otirip, adamlardin` talg`amlarinin` qa`liplesiwine de ta`sir etedi. Talg`am adamnin` ta`wir ko`riwinde g`ana emes, al onin` iskerliginin` pu`tkil na`tiyjelerinde a`melge asadi. Estetikaliq ta`rbiya adamnin` estetikaliq talaplarin qa`liplestiriwge qaratilg`an. Bul protsess adamnin` talaplarinin` ma`deniyatin qa`liplestiriw menen de baylanisli. Solay etip, estetikaliq ta`rbiya–bul estetikaliq jaqtan rawajlang`an, tvorchestvoliq jaqtan aktiv adamnin` qa`liplesiwi. Bul protsess adamnin` haqiyqatliqti qabillaw, bahalaw ha`m qansha o`zgertiw uqibi gumanistlik estetikaliq idealg`a ilayiq suliwliq nizami a`melge asiwg`a qaratilg`an. 2 Jeke adamnin` estetikaliq rawajlaniwinin` faktorlari jeke adamnin` estetikaliq raw2ajlaniw protsesine ta`sir etetug`in ob`ektiv ha`m sub`ektiv sharayatlar ha`m protsessler. Estetikaliq ta`rbiyanin` qurallari – bular sonday formalar, olar sanali ha`m maqsetke muwapiq tu`rde adamnin` haqiyqatliqqa estetikaliq qatnasti rawajlandiriw ushin qollaniladi. Olardin` shegarasi ju`da` sha`rtli, birewi birewine o`tip otiradi. Miynet sferasindag`i teren` o`zgerisler, birinshi gezekte biyg`a`rezlik tusinda menshiktin` formalarinin` o`zgeriwi, kem-kem miynetke do`retiwshilik qatnas baslamanin` ku`sheyiwi h.t.b. jeke adamnin` estetikaliq rawajlaniwindag`i a`hmiyetli faktorlardan esaplanadi. Jeke adamnin` estetikaliq qa`liplesiw faktori bul tiykarinan joqari ja`mlesken, o`nimli o`ndiris protsesinin` qatnasiwshilari paydasin sanali tu`rde tu`sinetug`in miynet. Miynettin` jeke adamg`a estetikaliq ta`sirinde, onin` ku`sheyiwinde o`ndiris sferasina, tiykarinan dizain arqali estetikaliq faktordin` enisiwinin` orni o`zgeshe. Miynet sharayatlarin ha`m qurallarin estetikalandiriw estetikaliq jaqtan rawajlang`an jeke adamnin` qa`liplesiwinin` a`hmiyetli faktori bola otirip, estetikaliqtan tisqari, utilitarliq funktsiyani da atqaradi. Ol miynettin` o`nimdarlig`in, onin` effektivligin ha`m sapasin joqarilatiwdin` en` za`ru`rli rezervlerinen esaplanadi. o`ndirislik orta ha`m o`ndirislik iskerlikti estetikaliq qayta quriw boyinsha ilajlar estetikaliq rawajlaniwdin` faktorlarinan estetikaliq ta`rbiyanin` quralina eger olar sanali tu`rde o`ndiris protsesinin` qatnasiwshilarina maqsetke muwapiq ta`sir ushin qollanilsa g`ana aytiladi. A`lbette, estetikaliq rawajlaniwdin` a`hmiyetli faktorinin` biri bul ja`miyetlik qatnaslar: o`ndirislik (mu`lkiy, bo`listiriw, tutiniw), siyasiy, a`dep-ikramliq. Biraq, bunda sol na`rseni yadtan shig`armawimiz kerek, jeke adamnin` estetikaliq rawajlaniwi onin` aktiv iskerligi protsesinde a`melge asiriladi. Estetikaliq rawajlaniwdin` bir faktori – ta`biyat. Bul a`sirese ekologiyaliq krizistin` real` qa`wpi do`nip turg`anda ju`da` a`hmiyetli. Estetikaliq ta`rbiya menen ekologiyaliq ta`rbiya arasinda tig`iz baylanis bar. Olardi gumanistlik bag`dar, maqsetlerdin` birligi uliwmalastiradi. Jeke adamnin` estetikaliq rawajlaniwinin` faktorlarinin` ishinde ayriqsha orin predmetlik ortag`a tiyisli. Ol o`z ishine inter`er (turmisliq predmetler, mebel`, planirovka, binani boyaw h.t.b.) gradoqurilis, arxitekturaliq ansambl`ler, turatug`in massivlerdi ha`m jeke binalardi planlastiriw, sport qurilislari, landshaftliq zonalar, parkler h.t.b. o`z ishine aladi. Bulardin` ha`mmesi adamda estetikaliq ha`m 112
mudamiliqqa iye. Bul jerde estetikaliq baslama utilitarliqtan jaqsi islew, jaqsi, aqilg`a siyimli dem alis mu`mkinshiliklerinen ajiralmas jag`dayda. Estetikaliq ta`rbiya qurallarinin` biri – iskusstvo. Aqiri, iskusstvo adamnin` haqiyqatliqqa estetikaliq qatnasinin` og`ada za`ru`rli formasi. Ja`miyettin` estetikaliq ma`deniyatinin` da`rejesi iskusstvonin` rawajlaniw da`rejesinen, onin` ja`miyetlik institutlar sistemasindag`i real` orninan g`a`rezli. Adamda tiykarinan professionalliq uqiplardi rawajlandiriwshi ilimnen iskusstvonin` ayirmashilig`i sonda, ol tar professiollaniwdi neytrallastirip, jeke adamnin` garmoniyaliq rawajlaniwina juwap beredi. iskusstvo estetikaliq ta`rbiyanin` a`hmiyetli qurali sipatinda qaralg`anda adamlardin` ko`rkem bahaliqlardi qabillawi g`ana emes, olardi do`retiwge qatnasiwi ha`m na`zerde tutiladi. Sonday-aq, estetikaliq ta`rbiya qurallarinin` ishinde estetikaliq bilimlerdin` tiykarin jaslarg`a beretug`in estetikaliq teoriyaliq roli joqari. Download 241.5 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|