Bi-61 guruh talabasi Allaberganov Jamshid

BI-61 guruh talabasi

Allaberganov Jamshid

Mavzu:

Buxgalteriya balansi va hisobot

Reja:

• Balans to’g’risida tushuncha
• Balans tuzilishi va uning tarkibi
• Xo’jalik muomalalarining balansga ta’siri
• Hisobot haqida tushuncha

Buxgalteriya balansi xqjalik mablag’larini ularning turlari va tashkil topish manbaalari bqyicha muayyan bir davrga pulda ifodalanib umumlashtirib aks ettirish, iqtisodiy guruhlash usulidir.

Buxgalteriya balansi xqjalik mablag’larini ularning turlari va tashkil topish manbaalari bqyicha muayyan bir davrga pulda ifodalanib umumlashtirib aks ettirish, iqtisodiy guruhlash usulidir.

Mablag’lar turlari va ularning manbaalarini ajratib kqrsatish maqsadida Qzbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining 2002 yil 7 fevralda 30-sonli buyrug’i bilan qabul qilingan balans ikki qismdan iborat bqlgan jadval shaklida tuzilgan. Uning chap tomonida mablag’lar turlari va ularning joylanishi keltiriladi va u aktiv qism deb nomlanadi, passiv qism deb nomlanadigan qng tomonida mablag’lar manbalari va ularning qanday maqsadlarga atalganligi kqrsatiladi.

Aktiv qism

«Aktiv» atamasi lotincha - faoliyatli, amal qilish, mavjud bqlish degan so’zlardan kelib chiqqan. Shundan kelib chiqib, aktiv deganda mablag’lar qanday amal qilayotganligini, ishlayotganligini ko’rsatuvchi mablag’lar guruhlanishini tushunish kerak.

Aktivlar – bu oldingi amalga oshirilgan muammolarni yoki oldin sodir bo’lgan voqealar natijasida korxonaga kelib tushgan, va ulardan foydalanish kelajakda foyda keltiradigan iqtisodiy resurslardir.

Aktivlar uch xil xususiyatga ega bo’lishi kerak:

• kelajakdagi iqtisodiy nafni o’zida mujassamlanishi, bevosita yoki bilvosita pul mablag’lari yoki ularning ekvivalentilarini ko’paytirish imkoniyati;
• bu iqtisodiy naflarni nazorat qilish qobiliyatini mujassamlash;
• oldingi bitimlar yoki boshqa voqealarning natijasi bqlishi.

Passiv qism

«Passiv» atamasining ildizi ham lotincha - faolsiz, xolis (betaraf) turmoq, tushuntirish kabi so’zlarning ildizidan olingan. Tarixan bu atama dastlab faqat qarzga olingan mablag’larga nisbatan, ya’ni uchinchi shaxslar oldidagi majburiyatlarga nisbatan qo’llanar edi. Bu bilan mulk egasi qarzga olingan mablag’larga bo’lgan munosabatda o’zboshimchalik (bemalollik)dan o’zini tutishi kerakligi ta’kidlangan edi. Keyinchalik «passiv» atamasi manbaalarning boshqa moddalariga ham tarqatilgan bo’lib, faqat korxona majburiyatlarini tavsiflabgina emas, mablag’lar turlarini qanday maqsadlarga mqljallanganligini ham tavsiflash uchun ishlatiladigan bo’ldi.

Majburiyatlarni uch xil xususiyatga ega bqlishi kerak: a) aktivlarni chiqib ketishi yoki xizmat kqrsatish yqli bilan tqlashni vujudga keltiradigan mavjud doimiy majburiyatni qzida majassamlashtirishi; b) sub’ekt uchun majburiyatni bajarilishi majburiyligi va qariyib muqarrarligi; v) oldingi bitim yoki oldingi voqealar natijasi bqlishi. Uning aktivida ham passivida ham balans moddalari ikki bqlib kqrsatiladi: Aktivda: I bqlim. Uzoq muddatli aktivlar, asosiy vositalar. II bqlim. Aylanma aktivlar. Passivda: I bqlim. Qz mablag’lari. II bqlim. Majburiyatlar.

Balans tuzilishi va uning tarkibi

«Asosiy vositalar» dastlabki qiymat moddasida korxona ixtiyoridagi mehnat vositalarining qiymatini kqrsatadi. Shuningdek, qayta tiklash qiymati - eskirish va asosiy vositalarning qoldiq qiymati va hokazolarni aks ettiradi. «Nomoddiy aktivlar» korxona ixtiyoridagi sezilarsiz aktivlarning qiymatini tavsiflaydi. Navbatdagi

«Amortizatsiya» moddasi nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati qanchaga kamayganini kqrsatadi. «Qoldiq qiymat» moddasi nomoddiy aktivlarning amortizatsiya summasini ayirib tashlangandan keyingi qolgan qiymatini aks ettiradi.

«Ishlab chiqarish zahiralari» moddasi korxona ixtiyoridagi «Xom ashyo va materiallar», «g’rdamchi materiallar», «g’qilg’i» va ombordagi boshqa ishlab chiqarish zahiralarining qiymatini umumiy summada aks ettiradi. «Tugallanmagan ishlab chiqarish» moddasi korxonaning har xil tsexlarida tayyorlanishi hali oxirigacha etkazilmagan buyumlarga qilingan sarflar summalarini aks ettiradi. «Tayyor mahsulot» - bu mazkur korxonada tayyorlangan va sotish uchun mqljallangan buyumlardir. «Kassa» va «Hisob-kitob scheti» moddalarida muayyan daqiqada korxona ixtiyoridagi pul mablag’lari summasini kqrsatiladi. «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bqnaklar» va «Boshqa debitorlar bilan» va hokazo moddalarda esa boshqa korxonalarning ushbu korxonaga undan sotib olingan mahsulot uchun («Xaridorlar») va boshqa operatsiyalar bqyicha («Boshqa debitorlar») qarzidir.

«Ishlab chiqarish zahiralari» moddasi korxona ixtiyoridagi «Xom ashyo va materiallar», «g’rdamchi materiallar», «g’qilg’i» va ombordagi boshqa ishlab chiqarish zahiralarining qiymatini umumiy summada aks ettiradi. «Tugallanmagan ishlab chiqarish» moddasi korxonaning har xil tsexlarida tayyorlanishi hali oxirigacha etkazilmagan buyumlarga qilingan sarflar summalarini aks ettiradi. «Tayyor mahsulot» - bu mazkur korxonada tayyorlangan va sotish uchun mqljallangan buyumlardir. «Kassa» va «Hisob-kitob scheti» moddalarida muayyan daqiqada korxona ixtiyoridagi pul mablag’lari summasini kqrsatiladi. «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bqnaklar» va «Boshqa debitorlar bilan» va hokazo moddalarda esa boshqa korxonalarning ushbu korxonaga undan sotib olingan mahsulot uchun («Xaridorlar») va boshqa operatsiyalar bqyicha («Boshqa debitorlar») qarzidir.

Buxgalteriya balansi quyidagi belgilariga qarab tasnilanadi:

Tuzish vaqtiga qarab:

• kirish balansi;
• joriy (davriy) balans;
• tugatish balansi;
• ajralish balansi;
• qqshilish balansi;
• sanatsiya balansi.

Tuzish vaqtiga qarab:

• inventar balanslari. Faqat inventar (rqyxati) vositalari asosida tuziladi; ular qisqartirlgan varianti bqlib hisoblanadi. Banday balanslar mavjud mulk asosida yangi korxonalar vujudga kelganda yoki xqjalik qz shaklini qzgartirganda (davlat korxonalari aktsioner jamiyatlariga aylantirilganda) talab qilinadi.
• daftar balansi – inventarizatsiya qtkazish yqli bilan oldindan tekshirilmasdan faqat daftarlardagi yozuvlar asosida tuziladi;
• v) bosh (generalniy) balans - hisob va invetarizatsiya ma’lumotlariga asosan tuziladi.

Axborot hajmi bqyicha:

• yakka balans – faqat bir korxona axborotini aks ettiradi;
• yig’ma balans – barcha korxonalar mablag’larini umumiy holatini aks ettiruvchi summalarni mexanik qqshish yqli bilan tuziladi;
• v) konsolidallashgan balans.

Faoliyat xarakteri bqyicha:

• asosiy balans – korxonaning asosiy faoliyat turi va ustaviga tqg’ri keladigan balans;
• asosiy bqlmagan balans – korxonaning boshqa faoliyat turlari (yordamchi xqjaliklari, transport, turar joy-kommunal xqjalik va sh.k.) bqyicha tuziladigan balans.

Mulk shakli bqyicha:

Mulk shakli bqyicha:

• davlat korxonalari balansi;
• aktsioner jamiyatlari balansi;
• v) munitsipal (shahar boshqarmasiga qarashli) balansi;
• g) qqshma korxonalar, kichik va xususiy korxonalar balansi.

Aks ettirish ob’ekti bqyicha:

• yuridik shaxs bqlgan korxonaning mustaqil balansi;
• alohida balans (filiallar, tsexlar, bqlinmalar balansi).

Tozalanish usuli bqyicha:

• brutto-balansi – bu barcha tartibga soluvchi moddalarni qz ichiga oluvchi balans;
• netto-balans – bu barcha tartibga soluvchi moddalarni chiqarib tashlab tuzilgan balans;

Bizning respubikamizda netto-balansi qqllaniladi.

Xo’jalik muomalalarining balansga ta’siri

Har bir xqjalik yurituvchi sub’ektda qz faoliyatini amalga oshirish jarayonida kqplab xqjalik muomalalari sodir bqladi. Barcha xilma-xil xqjalik muomalalarining soni ikki mingga yaqin bqlishi mumkin. 1972 yili professor A.S. Sotivoldiev tomonidan qzbek tilida chop etilgan (Toshkent - 1972) “Kolxoz va sovxozlarda asosiy ishlab chiqarish-moliyaviy muomalalari bqyicha buxgalteriya balansidagi schyotlar korrespodentsiyasi”da 1401 xqjalik muomalalari keltirilgan. Agar hozirgi vaqtda hisobning yangi ob’ektlari (lizing, nomoddiy aktivlar, investitsiya, veksel va sh.k.) vujudga kelganini inobatga olsak, mavjud xqjalik muomalalari ikki mingdan ham kqp bqlishi mumkin

Faraz qilaylik, hisobot davrining boshiga korxona balansi quyidagicha bo’lgan:

Aktiv		Passiv
Mablag’lar turi va ularning joylanishi	Summa	Mablag’lar manbai va ularning taynlanishi	Summa
Asosiy vositalar	350000	Ustav fondi	400000
Xom ashyo va materiallar	100000	Foyda	30000
Kassa	100	Bank kreditlari	20000
Hisob-kitob schyoti	49900	Mol etkazib beruvchi	50000
JAMI	500000	JAMI	500000

Hisobot haqida tushuncha

Hisobot — korxonalar, tashkilotlar, kompaniyalar tomonidan oʻz faoliyati toʻgʻrisida davriy (oy, chorak, yil) va belgilangan shaklda tuziladigan, davlat, statistika va moliya organlariga taqdim etiladigan axborot, maʼlumotlar, hisobkitob hujjatlari. Balans H., moliyaviy H. va statistik H., xoʻjalik yurituvchi subʼyektlar faoliyatida muxim ahamiyatga ega. Balans H.i — kompaniya buxgalteriya xisobotining asosiy shakli boʻlib, muayyan sana uchun kapitalni shakllantirish manbalari va kapi-tal qoʻyilmalar yoʻnalishini tavsiflaydi. Ikki tomonlama jadval shaklida tuziladi; uning chap qismi (aktiv)da kapital tarkibi va uning joylashtirilishi toʻgʻrisida maʼlumotlar, oʻng qismi (passiv)da kapi-tal manbalari koʻrsatiladi. Aktivda asosiy va aylanma kapital koʻrsatkichlari, passivda oʻziniki boʻlgan va jalb etilgan kapital tuzilmasi va miqdorlari beriladi. Juda batafsil tuziladigan ichki balans kompaniya boshqaruvi tomonidan kompaniya faoliyatini rejalashtirish va boshqarish-da, filiallar ishini nazorat qilishda foydalaniladi

Tashqi balans tashqi xisobotning boshqa shakllari bilan birga kompaniya faoliyati toʻgʻrisida toʻliq va ochiq axborot hisoblanadi. Davlat soliq va yuqori rahbarlik organlariga, fond birjalariga taq-dim etiladi, aksiyadorlar oʻrtasida tarqatiladi, maxsus maʼlumotnomalarda eʼlon qilinadi. Tijorat-savdo sirini saqlash maqsadlarida kompaniyalar balansida rasman ruxsat etilgan modda (band)larni guruhlash va umumlashtirishdan keng foydalaniladi (qisqa balans). Kompaniyalarning moliyaviy Hisobot hisobot topshirishning majburiy shakli. Unga quyida-gilar kiradi: kompaniyaning umumiy balansi; foyda va koʻrilgan zarar toʻgʻrisida hisobot; pul mablagʻlari harakati toʻgʻrisida hisobot va kompaniya rahbariyatining umumiy majlisda koʻrib chiqish va tasdiqlash uchun kom-paniya paychilari yoki aksiyadorlari eʼtiboriga havola etiladigan yillik dokladi.

Tashqi balans tashqi xisobotning boshqa shakllari bilan birga kompaniya faoliyati toʻgʻrisida toʻliq va ochiq axborot hisoblanadi. Davlat soliq va yuqori rahbarlik organlariga, fond birjalariga taq-dim etiladi, aksiyadorlar oʻrtasida tarqatiladi, maxsus maʼlumotnomalarda eʼlon qilinadi. Tijorat-savdo sirini saqlash maqsadlarida kompaniyalar balansida rasman ruxsat etilgan modda (band)larni guruhlash va umumlashtirishdan keng foydalaniladi (qisqa balans). Kompaniyalarning moliyaviy Hisobot hisobot topshirishning majburiy shakli. Unga quyida-gilar kiradi: kompaniyaning umumiy balansi; foyda va koʻrilgan zarar toʻgʻrisida hisobot; pul mablagʻlari harakati toʻgʻrisida hisobot va kompaniya rahbariyatining umumiy majlisda koʻrib chiqish va tasdiqlash uchun kom-paniya paychilari yoki aksiyadorlari eʼtiboriga havola etiladigan yillik dokladi.

Hisobot namunalari:

E’tiboringiz uchun rahmat