Bibliografiya lat p65

MARC formatlarning turlari, milliy formatlar

1970- yillardan Rossiyada MARC formatlar yaratish bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari 3 bosqichda boshlandi. 1-bosqichda bibliografik yozuvlarning yagona formatini yaratish avtomatlashtirilgan kutubxona-axborot tizimlarining texnologik asosi sifatidagi imkoniyatlari o‘rganilgan. 2- bosqichda tadqiqot natijalari Davlat ilmiy-ommabop texnika kutubxonasi va boshqa kutubxonalarda tajriba tariqasida sinab ko‘rilgan. 3-bosqichda kutubxona mutaxassislari kommunikativ format uchun davlat standartlari va MDH doirasida xalqaro formatlar ishlab chiqishga jalb qilingan. 1970 — 1972- yillarda Davlat ilmiy-ommabop texnika kutubxonasida tuzilgan 30 dan ortiq kutubxona va informatsion tashkilotlar mutaxassislarni birlashtirgan ishchi guruhi tomonidan „Magnit lentasida bibliografik yozuvlarning kommunikativ formati“ va formatni to‘ldirishga mo‘ljallangan „Bibliografik yozuvlarning mashina oldi formati“ tuzilishi uchun Davlat standartlari loyihalari tayyorlandi. Kommunikativ formatdagi yozuv tuzilishi tasviri 2709 xalqaro standartga mos edi. Mashina oldi formatini to‘ldirish ma’lumotlar elementlarini aniqlash va ularni uch belgili kodlashtirish darajasiga keltirildi. Kommunikativ format to‘ldiruvchisini ishlab chiqishda chet el tajribalari, xususan, MARC formatlar oilasiga kiruvchi USMARC formati o‘rganildi. 1990- yildan boshlab Rossiya bozorida avtomatlashtirilgan kutubxona-axborot tizimlari AIBS „MARC-NPO Informsistema va Moskva Davlat universitetining mahsuloti „Biblioteka“ning paydo bo‘lishi bilan USMARC formati Rossiyada tatbiq qilina boshlandi. Formatlarni o‘rganish va tatbiq qilish ilgari ham bo‘lgan, ammo ularni real tatbiq qilish yuqorida keltirilgan avtomatlashtirilgan kutubxona-axborot tizimlarining yaratilishi bilan bog‘liq. Ishlab chiqilayotgan formatlar Xalqaro standartlar va Rossiyadagi standartlar hamda qoidalarga mos kelishi zarur. Bunday talablarning bajarilishiga USMARC va UNIMARC formatlari javob beradi. Òahlillar natijasida UNIMARC formati Rossiya milliy formatini yaratish uchun asos qilib olindi. Uch bosqichda Rossiya milliy formati ustida ish olib borildi. 1- bosqichda avtomatlashtirilgan kutubxona-axborot tizimining texnologik asosi sifatida bibliografik yozuvlarning yagona formatini tashkil etish imkoniyatlari o‘rganildi. 2- bosqichda Rossiya Davlat xalq ilmiy-texnika kutubxonasi va boshqa kutubxonalar uchun o‘tkazilgan tadqiqot ishlarining natijasi va uning qo‘llanishi darajasi o‘rganildi. 3- bosqich kommunikativ formatning davlat standartlarini ishlab chiqish va belgilangan dastur doirasida xalqaro formatni ishlab chiqishda ishtirok etishdan iborat bo‘ldi. Kommunikativ format yozuvlari va ularning tuzilishi ISO 2709 sonli Xalqaro standartga mos keltirildi.
1990- yil boshlarida UNIMARC va USMARC xalqaro formatlarini amaliyotga kiritish jadallashdi. Shu munosabat bilan Rossiya kutubxonalarining kutubxonachilik kooperatsiyasi va bibliografik axborot almashuvning xalqaro tizimiga kirib borishini tezlatish maqsadida UNIMARC bo‘yicha asosiy materiallarni rus tiliga o‘girish sohasida ish olib borildi. 1995-yil oktabrida Rossiya milliy formatini yaratish to‘g‘risida qaror qabul qilindi va u RUSMARC deb nomlandi, bu format 1994- yilgi UNIMARC asosida tahrir qilindi. Bu format IFLAning xalqaro qo‘mitasi tomonidan milliy format sifatida rasman tan olingan va ro‘yxatga olingan. Rossiya Federatsiyasi Madaniyat vazirligining 1998- yil 27.01 45-sonli buyrug‘i bilan kutubxonalarda axborot almashinuvi uchun majburiy qo‘llanuvchi format sifatida kiritildi. 2000- yil 29- fevraldagi 139- sonli buyruqda bu formatni Rossiya Federatsiyasi Madaniyat vazirligi tasarrufidagi kutubxonalar uchun avtomatlashgan kutubxona-axborot tizimini ishlab chiqish va amaliyotda qo‘llash uchun majburiy deb ko‘rsatildi. Rossiya Milliy kutubxonasi ana shu format asosida kataloglashtirish ishlarini olib boradi. „Libnet“ nomi bilan yuritiluvchi milliy axborotbibliografiya Markazi RF Madaniyat vazirligining qo‘llab quvvatlashi bilan ikkala milliy kutubxona tomonidan ta’sis etilgan va u mamlakatda davr talabi darajasida korporativ kataloglashtirishni olib boradi. Markazning ishi ham RUSMARC formatida olib boriladi. Rossiyaning turli hududlarida RUSMARCni qo‘llovchi, axborot almashuv formati hamda kataloglashtirish formati sifatida boshqa formatlar ham yaratildi. Bular ORAC-GLOBAL (DIÒ-M, Moskva), RUSLAN (SpbGU, Sankt-Peterburg) va boshqalar. Bundan tashqari, jahonning ko‘pgina yirik va rivojlangan mamlakatlari ham o‘zlarining formatlarini yaratishga harakat qildilar va yaratdilar. Shulardan biri Kanada davlatidir. Kanadada xalqaro formatlarni o‘rganish maqsadida tashkil topgan ishchi guruhi o‘zlaridan avval tuzilgan bir qancha formatlarni o‘rganib, tahlil qilib, USMARC asosida unga qo‘shimcha maydon va maydonosti chiziqlarini kiritgan holda CANMARCni yaratdilar. Kanada 2 ta davlat tiliga (ingliz va fransuz) ega bo‘lganligi sababli formatda yo‘naltirish berish uchun qo‘shimcha belgilar (metka)lar, markerda yozuv statusini beruvchi to‘liq yoki qisqa kodlar kiritildi. Bu format 1979- yili nashr etildi. Avstraliyaning milliy kutubxonasi 1973-yil o‘zining AUSMARCni yaratdi. Uning 2nashri 1975-yili chiqdi. Avstraliya formati UKMARCga asoslangan, ammo o‘zining milliy xususiyatiga ko‘ra o‘zgarishlar kiritgan. 1988-yili ular USMARC asosida avtoritet ma’lumotlar uchun format ishlab chiqdilar. Hozirgi paytda bunday formatlarning soni 50 dan oshib ketdi va ular har biri o‘z milliy xususiyatiga ega bo‘lish bilan birga xalqaro axborot almashuv tizimiga bo‘ysunadi.