Bilasizmi

SAMALYOT QANDAY QILIB UCHADI?
XVIII �asrdayoq shveytsariyalik fizik olim Daniel Bernulli gaz oqimining tezligi oqim kengligi bilan bog�liq ekanligini kashf etgan edi. Keyinchalik bu qonun uning nomi bilan ataldi. Samalyotning uchishi ham shu qonunga asoslangandir. Samalyotning qanoti shunday yasalganki, havo uning yuqri qismiga nisbatan tagidan tezroq oqib o�tadi. Shu sababdan qanotning pastki qismidagi havo bosimi ortishi natijasida ko�tarilish kuchi paydo bo�lib samalyotni yuqoriga ko�taradi. Samalyot qanotlarining ko�ndalang kesimini kuzatsak uning xuddi qushlar qanotining ko�ndalang kesimiga o�xshashligini sezish mumkin.
Og�ir samalyotni yuqoriga ko�tarilishi uchun uning qanoti musrahkam bo�lishi zarur. Qanotlarning shakli ham shamol qarshiligini yengish uchun moslab yasalgan. Shuning uchun tez uchar samalyotlarning qanotini go�yo uchburchaksimon bo�ladi. Keyinchalik, samalyotsozlik rivojlanib samalyotlarning tezligini oshirish uchun nayzasimon o�zgarib turadigan qanot ixtiro qilingan. Tezlik oshgan sayin qanot tobora qiya nishabdor shaklga kiradi. Samalyotning uchish qoida va qonunlarini o�rganuvch fan bu �Aerodinamika fani.

VERTOLYOTNI KIM IXTIRO QILGAN ?
Insonni osmonga ko�tara oluvchi qurilma yaratish qadimgi ko�plab olimlarni diqqatini tortgan. Shulardan biri Leonardo da Vinchi bo�lib, u 1500-yilda ulkan vint loyihasini chizib qoldirgan. U vertolyot qurishga urnib ko�rmagan, chunki o�sha davrda motor ham bo�lmagan. 1793-yilda Fransiyada �xitoycha pildiroq� deb nomlangan o�yinchoq paydo bo�ldi. Hozirgacha uning ixtirochisi noma�lum. 1796 �yilda Jon Keyli bug� dvigateli bilan haraketlanuvchi vertolyotni yasadi. Bu vertolyotning yetarlicha ko�tarilish kuchi bo�lmagani bois ucha olmadi. Shundan keyin ko�p vaqt davomida odamlar vertolyot yasash bilan shug�ullandi. Dunyoga kelgan vartolyotlardan ba�zilari fantastic darajada murakkab, boshqa birlari esa soddagina qurilgan edi. Lekin ulardan juda oz qismi ucha oldi. Ular uchgandayam faqat o�z og�irligini ko�tara olgan. Eng muhim muammo shuki, kuchli, ammo yengil dvigatel yo�q edi. Bunday dvigatel birinchi jahon urushi paytlarida yaratildi. Bunday dvigatel vertolyotni osmonga ko�tarilishiga sharoit yaratdi. 1909 va 1910-yillarda Igor Sikorskiy ikkita vertolyot yasadi. Ulardan biri yerdan faqat o�zining og�irligini ko�tara olgan, xolos. 1917-yilning oxirida avstro-vengriyalik ikki ofitser bog�lanma kuzatish aerostatini almashtiruvchi vertolyotni yasadilar. Bu vertolyot balandlikka bir necha marta parvoz qildi, biroq u erkin burilib- qayrilolmas edi. Vertolyotni takomillashtirish ustida bir necha mamlakatlarda ish olib borildi. Lekin birortasi ham mashina konstruktorlar umidini oqlamadi. 1936-yilda Germaniyadan Fokke-vulf kompaniyasida vertolyotning muvaffaqiyatli qurilmasi yaratildi, degan xabar tarqatildi. 1937-yilda bu vertolyot mamlakat ustidan 335 metr balandlikda 70mil/soat tezlikda uchib o�tdi. AQShga emigrant bo�lib brogan rus muhandisi Igor Sikorski (1889-1972) 1940-yilda o�zining birinchi harakatchan vertolyotini namoyish etdi. Bu vertolyotni �YS-300�deb nomladi. Bu vertolyot AQSh armiyasi tomonidan harbiy texnik qurol sifatida qabul qilindi.