Bilet№1 Hozirgi o‘zbek yozuvi

Bilet№ 30

1. 
   R, S, T undoshlari va ularning undoshlar bo`yicha tasnifini tushuntiring
   

R tovushi til oldi, portlovchi-sirg‘aluvchi, titroq, sonor, jarangli undosh tovush bo‘lib, so‘z boshida (randa, rang, ruh), o‘rtasida (arra, mo‘ri, baraka) va oxirida (bozor, hozir, huzur) keladi. Bu tovush sof o‘zbekcha (turkiycha) so‘zlar boshida qo‘llanmaydi.
S tovushi til oldi, sirg‘aluvchi, shoqinli, jarangsiz undosh tovush bo‘lib, so‘zning boshida (soat, semiz, sabr), o‘rtasida ( asar, mustaqil, osma) va oxirida (tus, mos, tovus) kela oladi. Bu tovush o‘zbek tilidagi eng faol qo‘llanadigan tovushlardan biridir.
T tovushi til oldi, portlovchi, jarangsiz undosh tovush bo‘lib, so‘zning boshida (to‘ti, tuxum), o‘rtasi (katta, vatan) va oxirida (savat, qavat, harakat) kela oladi. O‘zbek milliy tilining o‘g‘uz lahjasiga mansub shevalarda t ba’zan d ga o‘tadi: tuz > duz, o‘t > o‘d kabi. Bu o‘tishlar adabiy orfografiyada ifodalanmaydi.
Arab, rus yoki fors-tojik tillaridan o‘zlashtirigan so‘zlardagi qo‘sh undoshlar tarkibidagi t tovushi talaffuzda ko‘pincha tushib qoladi: g‘isht > g‘ish, pastqam > pasqam, taksist > taksis kabi. Bu o‘zgarish yozma nutqda aks etmaydi.

2. 
   So`zlarning o`z ma`nosi, ko`chma ma`nosi nima?
   

So‘z nutqda o‘z va ko‘chma ma’noda qo‘llanishi mum-kin. So‘zning nutqdagi ma’nosi uning sememasiga mos kelsa, bu o‘z ma’no deyiladi. Masalan, oltin so‘zining sememasi “sariq rangli qimmatbaho metall”. Quyidagi gapda oltin so‘zi o‘z ma’nosida qo‘llangan: O‘zbekistonda yuqori sifatli oltin qazib olinadi.
So‘zning o‘zi anglatgan tushunchadan boshqa tushunchani obrazli, ta’sirli tarzda ifodalashi so‘zning ko‘chma ma’nosi deyiladi. Quyidagi gapda oltin so‘zi ko‘chma ma’noda qo‘llangan: Yurtimizga oltin kuz kirib keldi. Bu gapda oltin so‘zi “to‘kin-sochin, farovon” degan ma’noni obrazli, ta’sirchan ifodalagan. Gapdagi oltin so‘zini to‘kin-sochin so‘zi bilan almashtirsak, gapdagi obrazlilik yo‘qoladi. Ko‘chma ma’no obrazlilik xususiyatiga ega bo‘lganligi bois badiiy nutqda ko‘p ishlatiladi:
Bahor to‘kib soldi bor bisotini,
Yashil yaproqlarda, gullarda bahor.
Tiniq ko‘k, sof havo, oltin nurlarda,
Kumush suv, mayin yel, dillarda bahor. (Uyg‘un)
She’rdagi ajratib ko‘rsatilgan so‘zlar ko‘chma ma’noda qo‘llangan.

3.