Bilimlendiriw ministirligi

O’ZBEKSTAN  RESPUBLIKASI  JOQARI   HA’M  ORTA  ARNAWLI  
BILIMLENDIRIW   MINISTIRLIGI 
 
BERDAQ   ATINDAG’I   QARAQALPAQ   MA’MLEKETLIK 
UNIVERSITETI 
 
Ta’biyattanw  ha’m  geografiya     fakulteti 
Biologiya kafedrası 
 
 
 
 
BIOLOGIYA TEORIYASI 
 
PA’NİNEN
 
(lektsya teksti) 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                      
No’kis 
 
 

Lektaiya №1 
Tema: Biologiya teoriyasi 
Reje 
                   Kirisiw.  
1.1. Biologiya teoriyasi rawajlaniw tariyxi  
1.2. Biologiya teoriyasi basqa pa’nler arasinda tutqan orni 
1.3. Biologiya teoriyasi izertlew ob’ekti ha’m metodlari 
1.4. Biologiya teoriyasi erisken tiykarg’i jetiskenlikleri 
 
Tayanısh so’zler:
 
 Biologiya teoriyasi rawajlaniw tariyxi, biologiya teoriyasi basqa pa’nler arasinda 
tutqan orni, biologiya teoriyasi izertlew ob’ekti ha’m metodlari, biologiya teoriyasi erisken tiykarg’i 
jetiskenlikleri
 
Biologiya grekshe bios — tirishilik, logos — ilim, yag'my tirishilik haqqindag'i ilim degen ma'nisti 
an'latadi. Tirishiliktin' molekula, kletka, organizm, populya-tsiya — tu'r, biogeotsenoz, biosfera 
da'rejeleri bar. Ha'r qanday tiri janzatlar quramah du'ziliske iye bolmasin, ol biologiyahq 
molekulalar — nuklein kislota-lar, beloklar ha'm basqa organikahq zatlardan du'zilgen. Mine usi 
da'rejeden baslap tirishiliktin' o'zine ta'n qa'siyetleri — zat ha'm energiya almasiwi, na'sillik xabar 
beriliwin a'melge asiradi. 
Kletka barhq tiri organizmlerdin' du'zilisi, funktsio-nal ha'm rawajlamw birligi esaplanadi. 
Tirishilik du'zi-lisinin' kletka da'rejesinde tek zatlar, energiya almasiwi, na'sillik xabar beriliwi ju'z 
bermesten, ba'lkim tirishiliktin' bir pu'tinligin ta'miyinleydi. Organizm da'rejesi individ esaplanadi. 
Tirishliktin' usi da'rejesinde joqanda ko'rsetilgen tirishiliktin' o'zine ta'n qa'siyetlerinen basqa, jeke 
rawajlamw, nabit bohwi baqlanadi. Orga-nizmnin' du'zilis da'rejesinde ha'r qiyh waziypani onn-
lawshi organlar sistemasi payda boladi. 
Tirishiliktin' populyatsiya — tu'r da'rejesinin' birligi populyatsiya bohp esaplanadi. A'dette 
populyatsiya degende tu'r tarqalg'an arealdin' belgili bo'limin iyelegen, o'z-ara erkin shag'ihsip 
na'sil beretug'in, usi tu'rge tiyisli basqa organizmler topannan ajiralg'an, turaqh organizmler topan 
tu'siniledi. Jaqin populya-tsiyalar birlesip, biologiyahq tu'rdi payda etedi. 
Tirishilik du'zilisinin' populyatsiya — tu'r da'rejesi-nen baslap evolyutsiyahq jan'alamw ju'z 
bcrcdi. Ta'-biyatta ha'r bir tu'r aymm-ayinm emes, ba'lkim b;isqa tu'rler, anorganikahq ta'biyat 
penen ba'rqulla baylamsla boladi. Du'zilisi ha'r tu'rli quramah bolg'an ha'r qiyli sistematikahq 
gruppalarg'a tiyisli tu'rlerdirf (ariyxiy rawajlaniw protsesinde anorganikahq ta'biyat penen quralg'an 
sahstirmah turaqh sistema biogeotscnoz dep ataladi. 
Biogeotsenoz da'rejesi o'z-o'zin basqaratug'm biologiyaliq sistema bohp esaplanadi. 
Biogeotsenozlar birle-sip, tirishiliktin' biosfera da'rejesin du'zedi. Tirishiliktin' biosfera da'rejesi 
Jerdegi tirishiliktin' barliq romialan ha'm ko'rinislerin qamtip alg'an. Tirishilik du'zilllinin' bul 
da'rejesinde zatlar ha'm energiyanin' shcrfber boy-lap aylamwi payda boladi. 01 barliq tiri 
organizmlerdin' tirishilik iskerligi menen baylamsh jag'dayda juV, bcrcdi. 
Biologiya — ilimler sistemasi. Tekseriw obicktine qaray, biologiya pa'ni bir qansha tarawlarg'a 
bo'linedi. Botanika — o'simlikler, zoologiya — haywanlar, mikro-biologiya — mikroorganizmler, 
gidrobiologiya — suwdag'i organizmler, paleontologiya — qazilma tu'rdegi organizmlerdi, ekologiya 
bolsa organizm menen ortaliq arasindag'i baylanis haqqindag'i pa'n bohp esaplanadi. Biologiya tiri 
organizmlerdin' ayinm ta'repleri boyinsha da tu'rli pa'nlerge ajiraladi. Somn' ishinde, anatomiya — 
organizmler, organlar du'zilisin, fiziologiya bolsa funktsiyani, embriologiya — unqtin' 
rawajlaniwin, sistematika — organizmlerdin' sistematikahq gruppa-lann, o'z-ara tuwisqanhq 
qatnasin izertleydi. Biologiya-nin' ayinm tarawlan basqa ta'biyiy pa'nler menen birgelikte payda 
bolg'an. Biologiyaliq sistemalarda ju'z beretug'in fizikahq-ximiyahq protsesler haqqindag'i 
biofizika, organizmlerdin' ximiyahq qurami, olardag'i ximiyahq protsesler haqqindag'i bioximiya 
pa'nleri usilar 

qatanna kiredi. Bionika da biologiyamn' bir bag'dan bohp, organizmler tirishilik iskerliginin' o'zine 
ta'n ta'-replerinen texnikahq sistemalar jaratiwin, biotexnologiya bolsa tiri organizmlerdegi 
biologiyaliq protseslerdi o'ndiris ka'rxanalannda qollawdi maqset etip qoyadi. 
Biologiyamn' ilimiy-izertlew metodlan. Biologiyamn' tu'rli tarawlannda to'mendegi ilimiy-
izertlew metodlannan ken' paydalaniladi. 
Baqlaw metodi organizmler ha'm olardin' qorshag'an ortahqta ju'z beretug'in qubihslardi 
su'wretlew ha'm sahstinw imkaniyatin beredi. Bul metod biologiya pa'ninin' da'slepki rawajlaniw 
da'wirinen baslap qollamp kelinbekte. Ha'zirgi waqitta bul metod o'z da'rejesin joyitqan joq. 01 
botanika, zoologiya ha'm biologiyamn' basqa birqansha tarawlannda ken' qollamladi. Tu'rli 
organizmler sistemah gruppalar, toparlar, olardin' du'zilisi, funktsiyasi, quramhq bo'limlerindegi 
uqsashq ha'm ayirmashiliqlar sahstinw metodi ja'rdeminde u'yreniledi. Bul metodtan sistematika, 
morfologiya, anatomiya, paleontologiya, embriologiya ha'm sol siyaqh pa'nlerde paydalaniladi. 
Sahstinw metodi ja'rdeminde kletka teoriyasi biogenetikahq mzam, na'sil quwiw-shihqtin' 
gomologiyahq qatarlar mzami oylap tabildi. 
Tu'rli sistematikahq gruppalar, organizmler, olar organlanmn' tariyxiy protsesinde payda bohwi, 
qa'liple-siwi nizamhqlan tariyxiy metod ja'rdeminde aniqlanadi. Bul metod arqah organikahq 
du'nyanm' evolyutsiyahq ta'liymati jaratildi. Belgili maqsetlerdi go'zlep du'zilgen sha'rayatlarda tiri 
organizmlerdin' du'zilisi, tirishilik protseslerin baqlaw eksperimental metod arqah a'melge asinladi. 
Bul metod, organizmlerdin' ha'reketi, du'zilisi, qa'siyetlerinin' a'hmiyetin teren'irek izertlew imka-
niyatin beredi. 
Son'g'i waqitlarda elektron esaplaw texnikasinin' rawajlaniwi biologiyaliq izertlewlerde 
modellestiriw metodinan paydalaniwdi ko'rsetpckte. Modcllcstiriw metodinin' mazmuni tin 
ta'biyattag'i qanday da bir qubihsyamasaonin' a'hmiyetli ta'replcri ntatematikahq belgilerge 
aylandinhp model ta'rizde qayta tiklep u'yre-niwden ibarat. Belgili waqittan keyin mine usi niodelde 
qanday o'zgerisler, qubihslar ju'z beretug’in elektron esaplaw mashinasi ja'rdeminde aniqlanadi.  
Mddelltstiriw metodinin' abzallig'i sonnan ibarat, ol tiri la'biyalta keleshekte ushirasiwi mu'mkin 
bolg'an waqiya-qubihslardi aldinnan biliw imkaniyatin beredi. 
Biologiya pa'nindegi mashqalalar. Biologiya pa'ninde o'z sheshimin tappag'an bir qansha 
mashqalalar bar. Olardan biri tirishiliktin', ekinshisi adamum' payda bohwi, u'shinshisi pikirlew 
ha'm eslew ruzajnUqlann u'yreniw maqsetinde bas miy iskerligi mexam/mlerin u'yreniw, to'rtinshisi 
haywanlar, adamlardin' embrional rawajlaniwinda genetikaliq xabar sebepli toqifflfl 0Щп1аг ha'm 
organizmnin' rawajlamwin amqlaw, besinshisi bir kletkah ha'm ko'p kletkah organizmlerdin' 
baaqanw funktsiyalann amqlaw, altinshisi adam o'mirin u/ayiiw siyaqh mashqalalar. 
Biologiya pa'ninin' a'hmiyeti. Ha'zirgi da'wirde insaniyat aldinda bir qansha mashqalalar ju'zege 
kelmekte. Olardan biri aziq-awqat penen baylanisli mashqalalar bohp tabiladi. Du'nya xahqlarimn' 
sam jildan-jilg'a ko'beyip banp atirg'am bizge belgili. XXI a'sirdin' basinda planetamiz xalqimn' sam 
6 mlrcl. tan asip ketti. Ha'r bir adam normal turmis keshiriwi ushin birsutkada 100—
120grbelokqabiletiwikerek. Dcmck, ko'pshilik xahqtin' qabillaytug'm ku'nlik belogi 50— 60 gr nan 
aspaydi. insan turmisi ushin za'ru'r bolg'an mayh uglevodh awqatlardin' jetispewi de sezilmekte. 
Solay eken biologiya pa'ninin' aldinda turg'an birinshi waziypa insanlardin' aziq-awqatqa bolg'an 
t ala bi n qandmwg'a qaratilg'an teoriyahq ha'm a'meliy niash qalalardi sheshiwden ibarat. Bui 
tarawda selektsiyada ko'p jillardan beri qollamp kiyatirg'an shag'ihstinw, tan'law metodlannan 
basqa, genetikaliq injeneriya — genlerdi sintezlew, ko'shirip o'tkeriw, somatikaliq kletkalardi 
gibridlew, allogen, organizmler jetistiriw ha'm basqa metodlardan paydalamw og'ada na'tiyjeli boladi. 
Biologiya pa'ninin' ekinshi waziypasi insan salamat-hg'i menen baylanisli. insan genetikasi 
tarawinda izert-lew ahp banhp atirg'an ilimpazlardin' aytip o'tkenindey ha'zirgi waqitta adamlarda 
4000 nan aslam na'sil quwiwshiliq kesellikler bar. Olar tiykannan xromosoma ha'm genler du'ziUsinin' 
funktsiyasimn' o'zgeriwi menen baylanisli. insanlardin' na'sil quwiwshiliq kesellikler genetikasin 
u'yreniw, olardin' aldin ahw ilajlann islep shig'iw ha'm a'meliyatqa engiziw og'ada a'hmiyetli 
esaplanadi. Bui mashqalam duns sheshiw tek insan genetikasi ernes, sonin' menen birge genetikaliq 
injeneriya ha'm biotexnologiyamn' rawajlaniwi menen baylanisli. 

Ha'zirgi waqitta en' qa'wipli qubihslardan biri ta'-biyattin' barg'an sayin ka'mbag'allasiwinda. Bui 
a'sirese insan iskerligi ushin og'ada paydah bolg'an o'simlik ha'm haywan tu'rlerinin' jildan-jilg'a 
azayip baratirg'am ko'zge aniq taslanadi. Тек O'zbekstanmn' o'zinde 400 den aslam o'simlik, 400 
haywan tu'ri siyrek ushirasiwi bunin' aniq da'lili bohp tabiladi. 
Keyingi waqitta jan'a sortlar ha'm porodalardin' tar-qahwi esabinan xahq selektsiyasi ta'repinen 
shig'anlg'an jergilikli sha'rayatqa jaqsi iykemlesken sort ha'm poroda-lar azayip, aymmlan bolsa 
pu'tkilley jog'ahp ketpekte. Sonnan, Evropada jergilikli haywanlardin? 175 poroda-sinan 115 uhwma 
jog'ahp ketiw jag'dayinda tunpti. 
 
Demek, biologiya pa'ni aldinda turg'an mashqala-lardan tag'i biri jabayi, u'yretilgen haywanlar, 
ma'deniy 
o'simlikler, o'simlikler genofondin saqlaw usillann islcp shig'iw ha'm a'meliyatqa engiziwdcn ibaial 
Jan'a qalalar, sanaat oraylannin' du'zillwi ilimiy-texnikamn' rawajlaniwi, awilxojalig'i ha'm joke 
iitr.hi-likte tu'rli ximiyaliq da'rilerden paydalaniw, sanaat, transport ha'm insan shig'indilan sebepli 
ta'blyattin' pataslaniwi ko'beyip barmaqta. Ta'biyatti qoig'awda awil xojahg'inda o'z-o'zinen japirag'in 
to'getug'm g'awasha sortlann tabiw, almaslap egiwdi engiziw, partzil ha'm ziyankes shibm-
shirkeyler ha'm basqa organlzmlcrge qarsi gu'restin', sonday-aq suw, hawanin' pataslaniwi, topiraq 
eroziyasi, shorlamwdin' aldin aliwdm' biolo-giyahq usillann izlep tabiw ha'm a'meliyatla qollaw 
og'ada a'hmiyetli bohp tabiladi. 
 Keyingi 
yarım a’sir dawamında tirishiliktin’ molekulyar tiykarların u’yreniwde u’lken 
jen’islerge erisildi. Tirishiliktin’ tiykarında zatlardın’ almasıwın u’yreniw kletka du’zilisi 
(strukturası) h’a’m onın’ xızmeti (funktsiyası) arasında o’z ara tıg’ız baylanıs barlıg’ın ko’rsetedi.  
 
Tirishilikti ata babalarımızda u’yrengen. Biraq barlıq janlı qubılıslardın’ birligi turalı ideya 
insannın’ jaqın aradag’ı jen’isi bolıp esaplanadı. Ata-babalarımız jarg’anat penen qus arasındag’ı 
ayırmashılıqtı bilgen, biraq zamarrıq toqmaları menen h’aywan organizmi  toqımalar arasındag’ı 
uqsaslıq ele ma’lim emes edi. Bir yarım a’sir aldınıraq u’sh tiykarg’ı ilimiy jan’alıqlar jaratılıp, tiri 
materiya birligi h’a’r ta’repleme ko’rsetilgen: 
Kletka teoriyası (Shvan, Shleyden ,1838)  
Na’sillik nızamlıqları (Mendel, 1856) 
Evolyutsiya teoriyası ( Darvin, 1858) 
Kletkalardın’ o’zine ta’n qa’siyeti qanday jol menen  h’a’m qansha da’rejede erkin jasawg’a iye 
ekenligi ele Shvan h’a’m Shleydenge  belgisiz edi. Son’g’ı  jıllardag’ı izertlewlerge qarag’alda 
barlıq kletkalar-en’ a’piywayı qurtlar h’a’m h’aywan bawırının’ kletkası-ulıwma alg’anda genetik 
materialı dierli birdey bolıp, belok sintezi birdey jol menen atqarılıp, energiya almasına, zat 
almasıwdı basqaradı. Sol sebepli tirishiliktin’ tiykarg’ı birligi bul kletka bolıp esaplanadı. Sonıda 
aytıw kerek, kletkalarg’a beyimlesiw qa’siyetide ta’n yag’nıy (o’tkeriwshi toqıma, bulshıq et 
toqıması teri toqımalı, meristema, epidermis h’a’m tb) Kletkalarg’a ta’n tiykarg’ı qa’siyetler 
to’mendegilerden ibarat.  
1. Kletka membrana menen oralg’an baslı, o’zine ta’n «mikrodwnya» payda etedi.  
2. Kletka qa’liplesken bioenergetik tizimge iye  
3. Kletka-quramalı xabar tizimine iye bolıp, h’a’zirgi zaman EVM de onın’ aldında h’a’lsiz 
ko’rinedi.  
Kletkadag’ı barlıq protsessler o’z ara baylanısın bolıp, ju’da’ joqarı da’rejede basqaıladı.  
4. Kletka ju’da’ kishi «ximiyalıq ka’rxana» bolıp sekundlar dawamında mın’lag’an ximiyalıq 
protsessler payda boladı. Olar o’z-ara kelisigen h’a’m «shıg’ımsız texnologiyag’a» tiykarlang’an 
protsessler bolıp esaplandı. E.coli kletkalı bir sekundda 12 molekula RNK, 1400 molekula belok, 
12500 molekula lipidler h’a’m 32500 molekula polisaxaridlerdi sintezleydi.  
5. Kletkada quramalı transport tuqımı bolıp, ol ba’rqulla h’a’rekette. Strukturalıq du’zilisi h’a’m 
funktsiyalarına baylanıslı h’alda 2 tiptegi kletkalar bolıp: olar prokariot h’a’m eukariot kletkalar.  
Prokriot kletkalarg’a bakteriya h’a’m ko’k jasıl suv wtlari (tsianobakteriyalar) kiredi. Ularning 
u’lkenligi 0,5-3 mikron do’gereginde bolıp yadrosı rawajlanbag’an. Sonday-aq membrana menen 

oralg’an organellaları mitoxondriya, plastidlari, Goldji apparati, lizosomaları bolmaydı. Genetik 
materialı bar-jag’ı bir «xromosoma» da jaylasqan, dierli barlıq ortalıqlarda ushıradı. 
Prokariotlardın’ ko’beyiw (generatsiya) waqtı ju’da’ qısqa. mısalı, qolaylı sha’riyatta ishek 
tayaqshası bakteriyası-escherichia coli dın’ generatsiya waqtı 20 minutqa ten. 
Bolg’an barlıq organizmlar-suw otları, zamarrıqlar, h’aywanlar h’a’m o’simliktin’ kletkaları 
eukariot tipke kiredi. Eukariot kletklardı eki membrana menen oralg’an yadro bolıp, ol yadrosha 
h’a’m nukleoplazmadan ibarat. Xromosomalar sanı 2 den kem bolmaydı. eukariot kletkalarda 
formalang’an mitoxondriya, plastlar, Goldji apparatı h’a’m mizosomalar bar. Eukariot kletkalar 
yag’nıy  ortasha u’lkenligi 0,5-20 mikrosi, biraq gigaent kletkalar da ushrasadı. Mısalı, ten’iz suw 
eteginin’  kletkası-5000 mk, straus ma’yeginin’ diametri 20000 mk g’a jaqın boladı. Tiykarg’ı 
ayırmashılıqların ja’ne birewi eukariot kletkalar beyimlesken o’zgesheliklerge iye bolıp, ko’p 
kletkalı organizmlerdin’ toqımısın payda etedi. Prokriot kletkalarda RNK h’a’m belok sintezi bir 
kompartmentde payda bolsa, eukariot kletkalarda RNK sintezi h’a’m protsessining (u’lkeniw) 
yadroda, belok sintezi bolsa tsitoplazmada a’melge asadı.  Prokariot kletkalarının’ ko’beyiwi 
epiywayı bo’liniw arqalı (bikar) eukariot kletkalardın’ bolsa mitoz yamasa meyoz arqalı boladı.  
Solay etip, kletkalar-tiri organizmlerdin’ strukturalıq h’a’m funktsionallıq birligi bolıp esaplanadı.  
Prokariotlar bir kletkadan, eukariotlar bolsa ko’p sanlı kletkalardan ibarat. Mısalı, insan 
organizminde shama menen 10
14
 kletka boladı. U’lkenligi, formasi h’a’m funktsiyatsional 
iykemlesiwinen o’z ara farq etetug’ın ju’da’ h’a’r tu’rli kletkalar bar. Sırtqı du’zilisinin’ h’a’r 
tu’rligine qaramastan tu’rli kletkalar o’zlerinin’ tiykarg’ı stukturalıq o’zgesheliklerine qaray uqsas 
boladı.  
Kletka du’zilisi 
Kletka tirishiliktin’  barlıq qa’siyetlerin o’zinde ja’mlegen en’ kishi birlik.  
Kletka zatlar h’a’m energiya almasıw protsesslerin a’melge asıradı, o’sedi ko’beyedi h’a’m 
na’sillik belgilerdi a’uladlarg’a o’tkeredi, sırtqı ta’sirlerge juwap beredi h’a’m h’a’reket etedi.  
Kletka jeke h’alda da jasawı mumkin. Ko’p kletkalı organizmlerdin’ bo’lip alıng’an 
kletkaları ortalıg’ında o’sedi h’a’m ko’bo’yedi. Ko’p kletkalı organizmlerdin’ tu’rli kletkaları tu’rli 
funktsiyalardı atqarıwı sebepli olardın’ strukturalıq du’zilisi menen ajıraladı. N1 kestede o’simlik 
kletkalardın’ tiykarg’ı strukturalıq komponentleri h’a’m olardın’ funktsiyaları h’aqqında qısqasha 
mag’lıwmat berilgen.  

O’simlik kletkanın’ tiykarg’ı strukturalıq komponentleri h’a’m funktsiyalari. 
Kletka organiodları 
Sırtqı ta’sirden qorg’aydı, kletkag’a bekkemlikti beredi h’a’m onın’ 
sırtqı ortalıq penen baylanıstırıp kletka formasın turaqlı h’alda 
saqlap turadı. Retseptorlıq funktsiyasın atqaradı.  
Plazmalema  
Sırtqı ortalıqtın’ zatlardı kletka ishine tan’lap o’tkeredi, kletka 
h’a’m sırtqı ortalıq arasında zatlardın’ almasıwın ta’miyinleydi. 
Plazmalemma, sonday-aq, energik h’a’m reentor regulyatorlıq 
funktsiyalarında atqaradı.   
Yadro h’a’m yadroshalar   Genetik xabardi saqlaw h’a’m ko’beyiw, kletkadag’ı zatlardın’ 
almasıwın basqarıw, RNK belok biosintezin a’melge asıradı.  
Ribosoma 
Belok biosintezi a’melge asıradı.  
Plastidlar:  
1.Xloroplastlar  
 
2.Leykoplastlar  
 
3. Xromoplastlar  
 
Fotosintez, belok h’a’m biologiyalıq aktiv zatlar biosintezi a’melge 
asadı 
Ren’siz klastidolar bolıp, jaqtılıq ta’sirinde xloroplastlarg’a 
aylanadı.  
Leykoplastlar ko’binese aminoplastlar h’alında zapas organlarda 
ushıraydı. 50 den ko’birek karogtinoidler sintezlenedi.   
Endoplazmatik tor  
Belok, uglevod h’a’m lipidler sintezlenedi h’a’m olardın’ transpirtı 
a’melge asadı.  
Goldji apparatı 
Evda sintezlengen zatlar transport etiletug’ın formag’a o’tedi, 
uglevodlar sintezinde, lizosomalar h’a’m kletka membranalarının’ 
payda bolıwına qatnasadı 
 
Mitoxondriyalar 
Uglevodlar bir qansha aminokislotalar, may h’a’m organikalıq 
kislotalardın’  ıdırawı h’a’mde dem alıw protsessi a’melge asadı. 
Tiykarg’ı funktsiyası energiya payda etiw. Sonday-aq, biosintetik, 
protsessler (aminokislotalar, ayırım gormonlar h’.t.b.) h’a’m ionlar 
toplanadı h’a’m payda boladı.  
Peroksismomalar 
Ha’r tu’rli zatlardın’ aksidleniw protsessleri a’melge asadı, 
jaqtılıqtag’ı dem alıw protsessinde h’a’m purinlerdin’ ıdırawında 
qatnasadı  
Gliaksisomalar  
Gliksilat tsikli a’melge asadı (glyukotseneogenez) 
Lizasomalar 
Kletka ishinde siniriw protsnsslerin a’melge asıradı (beloklar, 
nuklein kislotalar, uglevodlar h’a’m maylardın’ gidrolitik ıdırawı) 
Mikro tutiksheler h’a’m 
mikrofibril lalar 
Tsitoplazmanın’ mexanikalıq h’a’reketi, tsitoskelet qısqarıwı h’a’m 
transport funktsiyalarına qatnasadı 
Tonoplast penen oralg’an 
oraylıq vakuola 
h’a’r tu’rli zatlardın’ zapas ornı (mono h’a’m disaxaridler, 
organikalıq h’a’m aminokislotalar) ekspertler (antotsiktlar, flaven 
h’a’m flovokoidlar, ekilemshi zatlar) toplanadi, osmotik h’a’m 
lizosomik  
 
Tsitologiya (kytos-kletka, logos-ilim)-kletka h’aqqındag’ı ilim. Kletka-organizmnin’ belgili bir 
du’ziliske iye bolg’an, kishkene bo’legi bolıp esaplanadı h’a’m tirishiliktin tiykarı. Tsitologiya 
kletkanın’ du’zilisi menen ximiyalıq quramın, kletka ishindegi strukturalardın’ funktsiyaların, 
h’aywanlar menen o’simlikler organizmlerindegi kletkalardın’ funktsiyaların, kletkanın’ ko’beyiwi 
menen rawajlanıwın, kletkanın’ qorshag’an ortalıq jag’daylarına beyimlesiwin u’yrenedi. 
 
 
 
 
 
Kletkanı u’yreniw tariyxı. 

 
 Ko’pshilik 
kletkalardı a’piwayı ko’z benen ko’rip bolmaydı. Sonın’ ushın olardı u’yreniw 
mikroskoptın’ ashılıwı menen baylanıslı bolg’an. Birinshi mikroskoptı 1610-jılda italiyalı ilimpaz 
Galileo Galiley h’a’m de gollandiyalı ilimpazlar Zaxar h’a’m Yansenler du’zgen. Ol linzalar 
sistemasınan ibarat bolıp: obektiv okulyardan du’zilgen bolıp, ko’riw tu’tiginin’ bir ta’repine 
obektiv, ekinshi ta’repine okulyar ornalastırılg’an. 
 
Birinshi ma’rtebe o’zi konstruktsiyalag’an mikroskop astında probkanın’ juqa kesindisin, 
angliyalı ta’biyat izertlewshi, fizik Robert Guk boljap, 1665-jılı o’z ta’jiriybelerinin’ juwmag’ın 
bayanladı. Ol probkada uyashalardı, olarda bir-biri menen shegaralang’an perdelerdi, yag’nıy h’awa 
menen tolg’an boslıqlardı baqladı h’a’m bunı «kletka» dep atadı. Robert Guk ilimde birinshi ret 
kletka degen atamanı qollandı. Keyinirek italiyalı M.Malpigi (1671), angliyalı N.Gryu (1673, 1682) 
o’simlik organizmlerinin’ kletka du’zilisin u’yrene basladı.XVII-a’sirdin aqırında Gollandiya 
ilimpazı A.Levenguk 200 ese u’lkeytip ko’rsetetug’ın linza islep, mikroskoptı quramalastırdı. Ol 
h’a’r tu’rli o’simlik h’a’m h’aywan kletkalarındag’ı yadronı ko’riwge eristi, biraq ol yadronı 
kletkanın’ erkin organoydı sıpatında ajıratıp alalmadı. 
 XIX-a’sirdin’ 
baslarında  biologlar ta’repinen o’simlik toqıması h’a’m organları u’yrenilip, 
olar kletkalardan du’zilgen degen juwmaqqa kelindi. Angliyalı Robert Broun 1833 orxideya 
o’simliginin’ kletka yadrosın birinshi ret h’a’r ta’repleme u’yrendi h’a’m ol kletkanın’ tiykarg’ı 
komponentlerinin’ biri ekenligin da’lillep berdi.XVIII-a’sirde h’aywan h’a’m adamlardın’  jınıs 
kletkaları u’yrenile basladı h’a’m embrion rawajlanıwının’ da’slepki etaplarına tolıq da’rejede 
anıqlıq berildi. Jınıslı ko’beyiwde gametalardın’ a’h’miyeti tuwrı tu’sinile baslang’an bolsa da, 
biraq ma’yek kletka h’a’m spermalardın’ tuqımlanıwdag’ı roli, olardın’ na’zik du’zilisleri belgisiz 
bolıp qala berdi.Preformizm ta’repdarları sperma h’a’m ma’yek kletkadan tolıq formalang’an urıq 
payda bolıp, onda bolajaq organizmnin’ barlıq organları boladı degen juwmaqqa kelgen. Sol 
da’wirde bug’an qarsı, yag’nıy epigenez teoriyası (pikiri) payda boldı. Bul pikir ta’repdarları barlıq 
organlar h’a’m onın’ bo’limleri embrional rawajlanıw protsessinde qaytadan payda boladı degen. 
Epigenez pikirinin’ tiykarın salıwshılardan biri Kaspar Fridrix Volf. Ol, 1758-jılı turler o’zgermeydi 
degen pikirge qarsı shıg’ıp, predfgormizm ta’repdarlarına soqqı berdi h’a’m biologiyada 
evolyutsion taliymattın’ jaratılıwına o’z u’lesin qostı. Solay etip, epigenezshiler  pikiri 
preformizmshilerge salıstırg’anda progressiv esaplanadı. Kletkanın’ du’zilisi h’aqqındag’ı 
taliymattın’ jaratılıwında rus ilimpazı P.F.Goryanikovtın’ xızmeti u’lken. Ol 1827-jılı o’simlik 
kletkasının’ du’zilisin bayanlap berdi. 
Solay etip, ilimpazlar o’tken a’sirdin’ 30-jıllarında 
kletka tuwralı tolıq pikirge kele basladı.İen universitetinin’ professorı bota’nik M.Shleyden 1839-
jılda o’simlikler kletkadan du’zilgenligin tolıq da’lillep berdi.Nemets zoologı T. Shvan ko’p jıllıq 
ilimiy izertlewlerin juwmaqlap, 1839-jılı h’aywan organizmi de kletkadan du’zilgen degen 
juwmaqqa keldi h’a’m kletka teoriyasının’ jaratılıwına tiykar saldı. XIX-a’sirdin’ ekinshi 
yarımında h’a’m XX-a’sirdin’ baslarında kletkanın’ na’zik du’zilisleri mikroskoptın’ quramalasıwı 
menen tolıq u’yrenile basladı. Kletka 
teoriyası tiri organizmnin’ birligin da’lillewshi, kletka 
du’zilisi, onın’ ko’beyiwi h’a’m ko’p kletkalı organizmnin’ formalanıwı tuwralı ulıwma 
taliymat.1848-jılı Gofmeystr tradesqantsiyanın’  analıq kletkalarında xromosoma du’zilisin sızg’an 
h’a’m birinshi ret xromosomalarg’a tiykar salg’an. 1876-jılı Van Beneden h’a’m 1888-jılı Boveri 
kletka orayın, 1894-jılı Benda mitoxondriyanı, 1898-jılı Goldji apparatın ashtı. 1882-jılı 
Flemmening h’aywan kletkalarında Strasburger o’simlik kletkalarında xromasomalardı anıqladı. 
“Xromasomalar” terminin 1889-jılı nemets ilimpazı Voldeyer ilimge kirgizdi. Voldeyerge shekem 
bir qansha ilimpazlar bul strukturanın’ h’a’r qıylı formaların sızıp ko’rsetken edi.1874-jılı Moskva 
universitetinin’ professorı Chistyakov, 1882-jılı Flemming o’simlik h’a’m h’aywan kletkalarında 
yadronın’  bo’liniwin  tekserip, mitoz terminin ilimge engizdi. Mitozdı o’simliklerde 1884-jılı 
Strasburger, 1894-jılı bolsa Geydengaynlar baqlag’an. 1878-jılı Shleyxer yadronın’ bo’liniw 
protsessi tiykarında ilimge kariokinez terminin kirgizdi. Yadro bo’liniwden keyin kletka bo’line 
baslaydı, bunı bolsa, tsitokinez (grekshe, tsitos-kletka, “kinezis”-h’a’reket) dep 1887-jılı Uitman 

ilimge kirgizgen. 
Amitozdı 1841-jılı h’aywanlarda Reman, o’simliklerde 1882-jılı Strasburger 
ashtı. Strasburger 1878-jılı o’simlik kletkalarında mitozdı sistemalı dalillep berdi. 
 
Nemets embriologi V.Ru barlıq  o’simlikler menen h’aywan kletkasının’ bo’liniwinin’ 
ulıwmalıg’ın dalillep berdi. Strasburger 1884-jılı profaza, metafaza, anafaza terminlerin, 
Geydengayn bolsa 1894-jılı telofaza terminin ilimge kirgizdi. Sol da’wirde jınıslı ko’beyiwdin’ 
tsitologiyalıq tiykarları tolıq u’yrenile baslandı. 1884-jılda Vam Beneden reduktsion bo’liniw 
(meyoz)di ashtı. Former h’a’m Mur bolsa bul termindi 1905-jılı ilimge kirgizdi. 
 XX-a’sirdin’ 
30-jıllarına kelip kletkanın’ morfologiyalıq, fiziologiyalıq, bioximiyalıq h’a’m 
fizika-ximiyalıq struktura du’zilisi ken’ tu’rde u’yrenile basladı. Ha’zirgi waqıtta bolsa, zamanago’y 
texnika menen qurallang’an ilimpazlar kletka organoidların, yadronın’ struktura h’a’m wazıypasın 
sheship h’a’m tiri kletkalar u’stinde quramalı ilimiy jumıslar alıp barmaqta. Klassik tsitologiya 
evolyutsion teoriyalardı da’lillewde u’lken rol oynamaqta. Ha’zirgi 
zaman 
tsitologiyasının’ 
tiykarg’ı wazıypalarının’ biri organizmdegi biologiyalıq protsesslerdin’ basqarılıwın u’yreniw. Bul 
ma’seleni sheshiwde tsitologlar kletka yadrosının’ h’a’m tsitoplazma organellalarının’ konkret 
strukturasın h’a’m wazıypasın jaqsı biliwi, tsitoplazma biosintezin u’yreniwi lazım. Ha’zirgi 
waqıtta  tiri kletkalarg’a zıyan keltirmegen h’alda onın’ bioximiyası, biofizikası molekulyar ko’z 
qarasta’n u’yrenilmekte.Tsitologiyalıq mashqalalardı sheshiw jan’a metodlardı ken’ qollanıw h’a’m 
quramalastırıp barıw tiykarında a’melge asırıladı. Mısalı, kletka morfologiyasın u’yreniwde 
elektron mikroskopta’n paydalanıp, kletkanın’ en’ a’h’miyetli organoidlarınan endoplazmatik tor, 
ribosoma h’a’m mezosomalar anıqlandı.Molekulyar biologiya metodları tiykarında DNK 
(dezoksiribonuklein kislota) nın’ roli da’lillendi, yag’nıy kletkada nasillik xabarlardı  tasıushı h’a’m 
genetik kod anıqlandı.Molekulyar biologiya, molekulyar genetika h’a’m bioximiyalıq metodlar 
tiykarında belok sintezinin’ tiykarg’ı etapları anıqlandı. Biraq sheshilmegen mashqalalar ele ko’p, 
kletka yadrosı h’a’m organoidları ultrastrukturası, kletkanın’ fiziologiyalıq h’a’m bioximiyalıq 
regulyatsiyasının’ aktivligi h’a’m basqalar. Bularsız h’a’zirgi zaman tsitologiyası tuwralı tu’sinikler 
payda etiw qıyın. Degen menen, tsitologiyalıq mashqalalardı sheshiw jan’a metodlardı ken’ tu’rde 
kollanıw h’a’m olardı a’melge asırıwdı talap etedi. Keyingi on jıllar ishinde fizika h’a’m ximiya 
metodların kollanıw na’tiyjesinde kletkanın’ du’zilisi, funktsiyası h’a’m qayta islep shıgarıw 
mashqalaların sheshiwde u’lken a’h’miyetke iye bolmaqta.Ha’zirgi waqıtta bir g’ana tsitologiyanın’ 
o’zi kletka strukturasın h’a’m funktsiyasın basqa pa’nler menen birge, tsitogenetika, tsitoekologiya, 
tsitoembriologiya, tsitotaksonomiya, molekulyar biologiya h’a’m molekulyar genetika da 
u’yrenbekte. Tsitologiya pa’ninin’ aldında kletka yadrosı h’a’m organoidları ultra strukturası, 
kletkanın’ fiziologiyalıq h’a’m bioximiyalıq regulyatsiyası aktivligin u’yreniw h’a’m basqa da 
maseleler o’z sheshimin tabıwı kerek.