Bilimlendiriw ministirligi

 
Geoxronologiyaliq  keste 
1)
 
Arxey            (  grekshe. arxos –a’yyemgi), 
2)
 
Proterozoy  (proteros – birinshi,  zoya – tirishilik). 
3)
 
Paleozoy      (paleos – a’yyemgi)  
4)
 
Mezazoy       (mezos – ortang’i) 
5)
 
Kaynezoy     (kaynos – jan’a) 
Ha’r bir era da’wirlerge bo’linesi: 
1.
 
Kembriy           (520-440 mln. jil) 
2.   Sulyr                 (440-320 m.l.) 
3.
 
Devon                (320-265 m.l..)                        Paleozoy erasi 
4.
 
Tasko’mir          (265-210 m’l.)                              
5.
 
Perm                  (210-185 m’l.)   
 
 
 
6.
 
Trias                  (185-155 m.l.)                         Mezazoy erasi  
7.
 
Yura                   (155-130 m.l.)                                
8.
 
Bor                     (130-60  m.l.)   
 
 
 
  
9.
 
U’shlemshi        (60-1 mln. Jil burin)               Kaynazoy erasi 
10.
 
To’rtlemshi         (1 mln. Jil burin)                       
                     (antropogenez)   

Qadag’alaw ushin sorawlar: 
      5.1. Tirishilik haqqinda tu’sinik berin’?  Qashan jerde birinshi  kletkaliq organizmler paqda 
bolg’an?  
5.2. Tiri organizmlerde zat almasiw  qalay o’tedi? 
5.3. Kaotserbant degenimiz ne?  Ximiyaliq evo;yutsiyanin’ ma’nisi ne? 
5.4. A.I.Oparinnin’ tirishiliktin’  kelip shig’iwi haqqindag’i teoriyasinin’ mag’anasi nede? 
5.5. Da’slepki biologiyaliq evolyutsiya qanday? 
Tiykarg’i a’debiyatlar: 
1.
 
Опарин А.И. Проблема происхождения жизни на Земле. – М., 1976. 
2.
 
Иорданский Н.Н. Развитие жизни на Земле. – М., 1981. 
Qosimsha a’debiyatlar: 
3.
 
Ганты Т. Жизнь и ее происхождение. – М., 1984. 
4.
 
Югай Г.А. Общая теория жизни. – М., 1985. 
 
№6 lektsiya 
Tema: Evolyutsiya protsessinin’ genetikaliq ha’m ekologiiyaliq tiykarlari.  
Mutatsiya protsessi ha’m onin’ kelip shig’iwi 
 
Reje: 
6.1. Na’sillik ha’m ne’siliy o’zgeriwshen’lik 
6.2. Mutatsiyaliq o’zgeriwshen’lik  
  
Tayanish so’zler:  mutatsiya, geterozigota, dominantliq, retsessivlik, latetalliq, tarimlaletalliq, 
geterotiblik, soamtikaliq, genlik, nuqtali, xromosomaliq     
 
   
Genetika tuwralı bizin’ tu’sinigimiz, egerde evolyutsiya protsessindegi na’sil  quwıwshılıq  
h’a’m  o’zgeriwshen’liktin’ qanday ornının’ bar ekenligin u’yrenbesek, onda ju’da’ genetikanı tek 
biz bir jaqlama g’ana u’yrengen bolar edik. Bizge burıng’ı temalardan ma’lim edi, sistematikler 1,5 
mln tu’r h’aywan 600 mın’ tu’r o’simlik bar ekenligin da’lillegen, bolsa a’ne usılardın kelip 
shıg’ıwı, olardın’  bir jo’n  saqlanıwı  genetikanın’ nızamları na’sil quwıwshılıq  h’a’m 
o’zgeriwshen’liktin’ sebebinen  bolatug’ınlıg’ın jaqsı tu’siniwmiz kerek. 
     Darvin birinshi ret tabiyg’ıy  tan’law  na’tiyjesinde,  ishki ortalıqqa iykemlesken  tu’rdin’  kelip  
shıqqanın bayan etken edi, Darvin ja’nede evolyutsiyanın’ u’sh u’lken faktorında ashıp berdi: 
O’zgeriwshen’lik Na’sil quwıwshılıq h’a’m Tan’law; 
     Genetikanın’ nızamlıqlarına su’yene otırıp populyatsiyanın’ jasawı, olar  bir  sho’lkemlesken 
maqluqlar jıynag’ı yamasa tirishiliktin’ h’a’m tu’rlerdin’ evolyutsiyasının’ negizi esaplanadı. 
Populyatsiyanın’ genetikalıq du’zilisi: dep bul tariyxıy qa’liplesken organizmlerdin’ jıynag’ı, olar  
belgili  bir  arealdı iyeleydi h’a’m  kelip shıg’ıwı boyınsha ulıwmalıqlarg’a iye boladı, h’a’m-de 
birdey uqsas ku’n keshiriw jag’dayına-da iye boladı,sonın’ menen o’zinen a’wladına sol 
iykemlesiwshilik qa’siyetlerin h’a’m belgilerin o’tkere alatug’ın organizmler jıynag’ına  aytamız. 
Organizmler bir tu’rge kirse olar, sol tu’r ushın xarakterli fenotip h’a’m genotiptide iyeleydi. 
     Bir  tu’rdi  qurawshı maqluqlarda o’zinin’ na’sillik qa’siyetleri boyınsha bir qıylı bolmaydı, 
sebebi h’a’r bir  organizmnin’ o’zinin’ individual rawajlanıwı, na’tiyjesinde xarakterli belgileri 
qa’liplesedi, demek ol o’zinin’ individual genotiplik artıqmashılıqlarına iye boladı. 
     Barlıq genetikalıq tu’rdin’ informatsiyalarına  yamasa  onın’ genlerinin’ tolıq jıynag’ına, bul 
qa’siyet onın’ pu’tkil evolyutsiyası da’wirinde qa’liplesken bolıwı mu’mkin og’an,  biz  tu’rdin’  
genofondı deymiz. Tu’r bul ayrım populyatsiyalardan quralg’an boladı, olar o’zlerinshe, bir 
tu’rdegi  qa’liplesken maqluqlar jıynag’ınan ibarat, olardın’ jasaw sharayatları ulıwmalıqlarg’a  iye, 
sol  jag’dayg’a jasawg’a iykemlesiwshilikke  iye, olar  bir  pu’tin genetikalıq sistemanı du’zedi, ol 

o’zinin’ du’zilisin mudamı saqlap turadı h’a’m-de evolyutsiyalıq qayta o’zgeriskede iykemlesken 
makqluqlar jıynag’ına aytamız. 
     A’ne  endi  usı populyatsiya jan’ag’ı u’sh faktorg’a ılayıq jasaydı h’a’m ku’n keshiredi,  na’sil  
quwıwshılıq  o’zgeriwshen’lik  h’a’m tan’law nızamları tiykarında tirishilik etip turadı. 
Populyatsiyanın’ qayta jaratılıwı, bul mikroevolyutsiya protsessin quraydı. 
 Populyatsiyanın’ genetikalıq du’zilisi bular o’z-o’lerin atalandırıwshı organizmler 
esaplanadı. Birinshi ret populyatsiyanın’ genetikalıq du’zilisin izertlegen ilimpaz  V.İogansen  boldı  
1903 jıl. Bul populyatsiyanı obekt etip alıp o’z-o’zinen shan’lanıwshı o’simliklerdi tekserdi, 
lobiyanı onın’  o’lshemlerine  qaray  sol jag’dayg’a ju’da’ qa’lipleskenligin anıqladı. 
 
Bir sort lobiya da’nlerin o’lshep ko’rdi h’a’m sog’an qarap variatsiyalı qatar jarattı.  
Massası 150 den 750 mg;  al massası 250-350 h’a’m 550 650 mg a’ne usılar, endi  bo’lek  egildi.  
Usılardan h’a’r  birinen o’sip shıqqan o’simlik da’ni ja’nede o’lshenedi. Awırları (550-650 mg); 
jenilleri (250-350 mg); usılar sorttan terip alındı, olar ba’ride populyatsiyanı tastıyıqlawshılar, 
olardan o’sken o’simlikleri bular iri da’nlerden o’sti.  Usılardan en’ irilerinen (550-650 mg); lıqtan, 
endigi  o’sken o’simlikten  alıng’an da’nler ortasha massası o’a’h’,w mg boldı, al jen’ilinen ortasha 
443,7  mg alındı.  A’ne  usınday  ta’jriybe bizge ko’rsetti, lobiyanın’ bir sortında genetikalıq jaqtan 
bo’lek o’simlikler bar eken, olardın’ h’a’r biri o’zine ta’n  o’simlikler ushın da’slepki tuwıstı 
basqaratug’ın jag’daydı iyeleytug’ınlıg’ı, tolıq da’lillendi yamasa h’a’r bir taza liniya jarata alıw  
uqıbına iye bolatug’ınlıg’ı-da ilimde anıqlandı. 
 Bunı İogansen h’a’r birinen awır h’a’m jen’il  da’nlerdi  6-7 jıl egip h’a’mde sınap  ko’rdi, 
h’a’r  bir o’simlik ushın mag’lıumat ju’da’ anıq bolg’an h’a’r bir liniyada olardın’ h’esh massası 
o’zgermegen. Solay etip  o’z-o’zinen shan’lanıwshı o’simlikler, bular genetikalıq jaqtan h’a’r tu’rli 
liniyadan, na’tiyjede bunday  o’simlikler populyatsiyası o’z-o’zleri menen shag’ılıspawı kerek. O’z-
o’zinen atalang’an h’a’r bir organizm, bul  mu’mkin jan’a rasanın’ yamasa sorttın’ yaki tuwısının’ 
baslawshısı bolıwıda mu’mkin.  ms: Taza sort, bul bir g’ana biyday da’ninen payda  bolıwı 
jag’dayıda bar, ol bir pu’tin populyatsiyadan tan’lap alınıwıda mu’mkin. O’z-o’zinen shan’lanıw 
bul genetikalıq  jaqtan  h’a’m  sonday jaqın tuwıslardın’ shag’ılısıwın-da, bul protsess 
populyatsiyanı tarqatıwg’a alıp keledi, olardı liniyag’a bo’lip jiberedi h’a’r  tu’rli genotipke t.b. 
na’tiyjede genler geterozigotalı h’aldan gomozigotalı h’alg’a o’tedi. A’ne sol ushında o’z-o’zinen 
shan’lanıwshı o’simliklerde udayı geterozigota kemeyip gomozigota asıp baradı, a’ne sol ushında 
populyatsiyanın’ ko’pshiligi  gomozigotalı jınıstag’ı maqluqlardan quraladı. Sol  ushında  olardın’  
taza liniyalarınan tan’law ju’da’ kem effektli boladı.  A’ne usı gomozigotalı maqluqlar, tek  bir 
qıylı genetikalıq maqluqlardı beredi. 
     Egerde  mudamı bolıp  turatug’ın  mutatsiyalı  protsess usı o’z-o’zinen shan’lanıwshı  
o’simliklerde,  bul h’aywanlarda da o’tedi a’ne usı liniyada  g’ana belgili da’rejede  geterogenlikti  
saqlap turadı. 
Evolyutsiyanın’ barısında udayı bir genotip ekinshisi, menen almasıp turadı, a’ne bul 
populyatsiyada  usınday  genotiptin’ sanın  onın’  qatnasın  udayı o’zgertip otıradı,  yamasa olar sol 
populyatsiyanın’ mazmunın o’zgertedi. Populyatsiyanın’ genetikalıq  o’zgeriwshen’ligi  ol  
mutatsiyalı  h’a’m  kombinativli o’zgeriwshen’likten turadı.  Tan’law dep genotipti organizmdi 
sol o’sken jag’dayg’a en’ qolaylı etip tayarlawına aytamız:  Tan’lawdın’ u’sh forması ma’lim: 
 
1. Stabillestiriwshi (turaqlastırıwshı) tan’law.  Bul payda bolıwı  ushın bir jo’n jag’day 
talap etiledi, al odan shetlegenlerin joq etip jiberedi. 
 
2. Ha’reketlendiriwshi tan’law:  Bul birinshige qarama-qarsı yamasa bul bir jo’n 
rawajlanıwdan shetlegenlerin bir jo’n rawajlanıwg’a bag’darlaydı. 
    3. Dizruptivli tan’law:  bul h’a’r tu’rli  genotipke  jaqsı jag’day jaratadı, biraq ortalıq formalardı 
joq etedi. 
     Organizmnin’  jasawı h’a’m a’wlad qaldırıwı  tek  g’ana  onın’ sol ortalıqqa  qa’liplesiwi 
esaplanadı. Qanshelli sol ortalıq reaktsiyasına shıdamlı bolsa, onda onın’ shıdap qalıwı sonshelli 
jaqsı o’tedi, demek populyatsiya rawajlanadı. Organizmdegi genotipler en’ jaqsı usılda sol jerdi 

o’zlestirse,  olar ko’p a’wlad bere aladı, demek onın’ sanıN’ ushırasıw aralıqlarda ko’p boladı, 
olarda ta’biyg’ıy tan’law menen basqarıladı. 
     Egerde belgili bir genotiptin’ organizmleri tan’law ta’sirinde shıg’arıp taslansa,  onda  sol  
populyatsiyadag’ı  genlerdin’ ushırasıw aralıqları  tarayg’anı. Demek tan’law bul kerek emes 
qolaysız genlerdi, sol populyatsiyadan pu’tkilley shıg’arıp taslaydı.  Demek mutatsiyalardın’ jasaw 
da’wirinde, ju’da’ zıyanlı mutatsiyalar udayı kemeyip otıradı. Solay etip retsessiv h’a’m dominant 
genlerdin’-de tezligi h’a’r tu’rli boladı. Retsessivli mutatsiyalar populyatsiya quramında jasırın 
saqlanıp turadı, dominantları ashıq h’a’reket etedi, olarda retsessivli mutatsiyalar da  astelik penen 
geterozigotalı jag’dayda jıynalıp turadı, bul ju’da’ u’lken mutatsiya xorın du’zedi. Biz bilemiz 
geterozigotalı (Aa) forma bul jasawshan’ keledi, gomozigotalıg’a salıstırg’anda (AA) h’a’m  (aa)  
sol  ushında geterozigotalı, bul  selektsiya  ushında material bola aladı, sol ushında onın 
populyatsiya ishinde  saqlanıwı  h’a’m  tarqalıwı  bul tan’law menen sheklengen. A’ne solay etip 
tu’rdin’  divergentsiyası ushın tan’law sheshiwshi faktor esaplanadı, sebebi ol pu’tin evolyutsiya 
protsesslerin basqaradı. Tabiyg’ıy tan’lawdın’ o’zide Abiotikalıq  h’a’m Biotikalıq faktorlarg’a 
su’yenedi, sebebi bul organizmnin’ sırtqı otralıg’ın du’zedi demek populyatsiyanın’-da sırtqı 
ortalıg’ın quraydı. 
     Egerde  bir  populyatsiyadag’ı maqluqlar, ekinshi populyatsiya maqluqları menen shag’ılıspasa 
yaki ju’da’ az da’rejede g’ana shag’ılısatug’ın bolsa  onda  bunday populyatsiyag’a 
izolyatsiyalang’an (bo’leklengen) populyatsiya deymiz.   Shag’ılıspawshılıq h’a’m onın’ 
bo’liniwi-de uzaq jıllar dawam ete berse, onda  h’a’r bir populyatsiya ushın, olardag’ı tan’lawda, sol 
populyatsiya bag’darına qaray, bag’darlang’an boladı, na’tiyjede bunday populyatsiyada 
Differentsiyal-lanıw o’tedi.  A’ne usınday  populyatsiyalardan ko’p jıllardan  son’ biz tu’rdin’ 
da’slepki maqluqların alamız,  al bul protsess ju’da’ ku’shli bolg’an jag’dayda olardan taza tu’rdi 
alamız. Usınday izolyatsiyalanıw  geografiyalıq  jag’daydan-da basqarılıwı mu’mkin. ms: (taw 
payda bolıw protsessleriN’ da’ryalardın’ payda bolıwı, suw xorları t.b.). Ja’nede ekologiyalıq h’a’m 
biologiyalıq faktorlar sebepli-de bolıwı mu’mkin. ms: ten’izde  jasawshı  balıq,  ol uwıldırıq 
shashıw ushın da’ryag’a o’tedi, a’ne olardın’ maqluqları h’a’r bir da’ryada bir populyatsiya payda  
etiwi  mu’mkin, a’ne usı populyatsiyalar mug’darı boyınsha bir-birinen ayırmashılıqlar qıladı, 
ren’leri boyınsha uwıldırıq shashıw da’wirinde, jınısıy da’wirleri boyınsha h’a’m olardın’ uwıldırıq 
shashıw waqtıda usıg’an qaray sozıladı h’a’m qısqaradı. 
 Bo’lekleniwdin’ 
biologiyalıq faktorı, bul erkin shag’ılısıwdın’ buzılıwı  bolsa, genetikalıq 
h’a’m fiziologiyalıq protsessler esaplanadı. 
 Al 
usınday Genetikalıq faktorg’a, bul ondag’ı bir jo’n meyoz protsessinin’ buzılıwınan  
boladı,  bul bir jo’n to’l beriwshi a’wladtın’ rawajlanıwın toqtatadı usınday sebeplerden: 
poliploidiya xromosomanın’ qayta du’ziliwi, yadro-tsitoplazmalıq ten’ kelmeslik. A’ne usınday 
jag’day maqluqlardı o’z-o’zinen atalanıwg’a  ta’sir jasaydı, na’tiyjede qospaqtın’ to’lsizligine alıp 
keledi, demek usı protsessler erkin genlerdin’  kombinatsiyalanıwında irkedi, forma genetikalıq 
jaqtan tolıq bo’leklenedi, ol  tek  o’z-ishinde g’ana to’l bere aladı, ol bolsa na’silsiz bolıp kaladı. 
 
İzolyatsiyanın’ fiziologiyalıq faktorı:  ms: Ten’izde jasawshı balıqlar, uwıldırıq shashıw 
ushın da’ryag’a o’tedi, sebebi onın’ o’zi sol da’ryada, du’nyag’a kelgen yamasa jaslıq da’wirin 
o’tkergen, ten’izge qaray su’ziw (ıg’ıw) da’wirine shekem  jasag’anN’  endi olar su’ziwdi yamasa 
ıg’ıwdı ten’izge qaray dawam etedi. 
   A’ne usı balıqlardı da’ryag’a qaytarıwshı faktor, bul ondag’ı fiziologiyalıq mexanizm  sebebinen 
boladı,  a’ne sol da’ryadag’ı balıqlar populyatsiyası bul izolyatsiya faktorı bolıp xızmet qıladı. 
Usınday bo’lekleniw olardag’ı bir tu’rdin’ ishindegi erkin shag’ılısıwda-da irkedi. 
 Demek 
usınday bo’lekleniwler maqluqlar arasındag’ı  jaqın  tuwıslardın’  bir-birinen  
shag’ılısıwına alıp keledi inbridin’ bul barlıg’ı allogamlı maqluqlardın’ sebebinen kelip shıg’adı. 
Biz bilemiz usı bo’lekleniwdin’ o’zi populyatsiyalardı differentsiyallawg’a ja’rdem etedi. 
 Gomeostaz:  mexanizmleri:  populyatsiyalar  bular sistemalı h’a’m adaptivli mexanizmlerge 
iye boladı, a’ne usılar arqalı g’ana olar jasawın ta’minleydi.  Panmiktikalıq populyatsiyanın’ o’z-
o’zin saqlawdag’ı genetikalıq mu’mkinshiligin sırtqı ta’sir faktorınan saqlawın,  genetikalıq 

gomeostaz deymiz. Bul pikirdi 1926 jılı S.S.Chetverikov aytqan edi. A’ne gomeostaz 
mexanizmlerine  bul populyatsiyanın’ ten’ salmaqlıg’ın ta’miynlew, onın’ geterozigotalıg’ın  h’a’m  
polimorfizimin  mutatsiya protsesslerinin’ belgili  bir tezlik penen rawajlanıwın ta’miynlew t.b. 
Populyatsiyalardın’ mutatsiya  menen  h’a’dden tıs tolıp ketiwi, bul na’sillik o’zgeriwshen’lik xorın 
payda etedi. A’ne usı xor sol  populyatsiyanın’  jag’dayg’a tez iykemlesiwin boldıradı, sebebi 
genetikalıq du’zilistide ta’minleydi. Demek geterozigotalı maqluqlar  bular o’zgeriwshen’ 
maqluqlar,  olar ju’da’ jasawshan’lıqqa-da iye boladı, al gomozigotalı onday emes, 
geterozigotalılardın’ olardın’ genotipinin’ reaktsiyası-da  ken’ ko’lemde yamasa ju’da’ ken’ 
diapazonda iykemlesiw da’rejege iye, al gomozigota onday emes a’ne  usılar ondag’ı tan’law 
qa’siyetti keltiredi. Populyatsiyadag’ı  polimorfizm  degende, biz sonın’ quramındag’ı bir  neshe  
genetikalıq  formalardı bilemiz,  olar ko’beyiw waqtında payda boladı. Al keyingi jıllar 
Bioximiyalıq polimorfizm, anıqlandı bul ju’da’ ko’p sistematikalıq toparlarda ushıraydı og’an  ms: 
izofermentler  yamasa  izozimler yamasa bir allel genlerdin’ qandayda bir variantlı, fermentti 
kontrollawına aytamız. 
 
Polimorfizmde bulda populyatsiyanı saqlawda h’a’reket etedi, sol ushın onı  genetikalıq 
gomeostazdın’ ko’rinisi desekte boladı, ol  evolyutsiya protsessinde ta’biyg’ıy tan’law ta’sirinde 
kelip shıqqan. 
     Tu’r ishindegi  divergentsiya:  Tu’rdin’ payda bolıwına tu’sinik. Biz populyatsiya arasındag’ı 
ayırmashılıqlardı  ko’re  otırıp h’a’m tu’r ishindegi taza formanın’ payda bolıwı, taza rasa, yarım 
tu’r a’ne usılardın’ payda bolıw etaapların ko’remiz. 
   Tu’rdin’  payda  bolıwı bul ken’isliktegi populyatsiyanın’ bo’liniwi na’tiyjesinde bolsa bunı 
allopatrikalıq tu’rdin’ payda bolıwı deymiz, al tu’rdin’ yamasa taza formanın’ payda bolıwı 
ken’islikte bolmasa onı simpatrikalıq tu’rdin’ payda bolıwı  deymiz. 
     1 shige ms:  etip ju’da’ ken’ arealg’a iye bolg’an tu’rdi  Ms: gu’mis ren’li shag’ala (Larus 
argentatus) h’a’m klushalar (L buscus) a’ne usı eki tu’r bir birinen ajıralıp turadı h’a’m olar 
shag’ılıspaydı. Biraq  onın’  bazı  bir geografiyalıq rasaları birge jaqın, arqa muz okeanı a’tirapın 
iyeleydi, sol sebepli jaqın geografiyalıq maqluqlar arasında shag’ılısıw o’tedi. 
     A’ne usınday qubılıstı Timofeev -Resovskiy  bul  shag’alalar meyli batıs-tama meyli shıg’ıstama 
olardın’ ba’ri kelip shıg’ıwı bir jaydan yamasa Evropanın’ batıs bo’liminen kelip shıqqan degen 
ilimiy pikir bildiredi. 
 
Ja’nede ma’wsimlik  izolyatsiyalarda  bar:  biz onda ko’beyiw ma’wsimlerinin’ 
ayırmashılıg’ın bilemiz. ms: Bir tu’r o’simliktin’ jazlıq h’a’m gu’zlik formaları bar, efemerlerdin’ 
rasalarıda bar, olardın’ birewi ba’xa’rde gu’llese,  ekinshisi gu’zde gu’lleydi. 
 Tu’rlerdin’ 
minez-qulqı boyınshada izolyatsiyası boladı.  Jınısıy minez-qulqı bul ju’da’ ko’p 
kompleksli belgilerdin’ juwmag’ı, onı organizmde na’sillik sha’rtsiz reaktsiyalar basqarıp otıradı. 
ms bul ushın o’simliktin’ gu’llew waqtıtları, balıqlardag’ı oyınlar,  quslarda, su’t  emiziwshilerde-
de  a’ne xa’mme usı kompleks reaktsiyalar, olar tu’rler arasındag’ı shag’ılısıwdı irkedi, bunı 
repraduktorlı izolyatsiya deymiz. 
   A’ne o’nimli bolıwdın’ to’menlewi, na’tiyjede onın’ tirishilik qa’bilietinin’ de to’menlep ketiwi, 
qospaq maqluqlardın’ na’silinin’ to’menlewi bul Genetikalıq ayırmashılıqlardın’  ju’da’ ko’pke 
zıyanlı  tygenligi, na’tiyjede usınday divergentsiyalang’an formalardın’ o’z-aldına tu’r da’rejesin 
iyelegenligi sebepli  boladı. 2-shige ms simpatrikalıq tu’rdin’ payda bolıwı ushın ju’da’ ken’ 
ko’lemli jer kerek emes. ms Birdey geografiyalıq rayonda en’ jaqın tu’r gu’beleklerdin’, shırınjalar 
olar h’a’r biri ju’da’ qattı monograflar yamasa o’zinin’ azıqlanatug’ın o’simligi bar. Al 
o’simliklerdegi simpatrikalıq tu’r payda bolıw bul poliploidiya, mutatsiya  h’a’m  genlerdin’ o’z-
ara ten’ kelmesligi h’a’m tsitoplazmanın’ na’tiyjesinde o’tedi. 
     Usınday  faktorlar h’aywanlarda bolsa, onda xromosomalardın’ qayta qurılıwınan, genlerdin’ 
tuqımsızlandırılg’anlıg’ınan h’a’m  tsitoplazmanın’ bo’lekleniwi na’tiyjesinde kelip shıg’adı. 
Tsitoplazmalıq bo’lekleniwdi  biz  shıbın-shirkeylerdi joq  etiw ushın paydalansaq boladı, kesellikti 
juqtırıwshı shıbın-shirkeylerdin’ ta’biyatqa, tek g’ana ayrım tu’rdegi er jınıstag’ıların rawajlandırıw 
maqsetinde qollanamız. 

 
Ja’nede bularg’a ms:  Quslardın’ uyası ushın bolg’an konservatizm, bul h’a’r jılı sol ata-
analar maqluqlar uyasına qayta keledi, olar  ko’p jıllar sol jerge iykemlesip ketedi, bunda o’mirge 
ju’da’ jedelli iykemlesiw seziledi, endi tek bug’an  ta’biyg’ıy  tan’law  ta’siri kerek h’a’mde og’an 
iykemlesken genetikalıq mexanizmlerde bolıwı kerek, a’ne solar g’ana mikroevolyutsiyanı 
rawajlandıra aladı. 
 
Demek populyatsiyalarda genetikalıq quramdı saqlap qalıw, mexanizmleri  boladı  yamasa  
bul  genetikalıq  gomestaz, esaplanadı. Populyatsiyalardag’ı, populyatsiya aralıq 
ayırmashılıqlardın’ payda bolıwı bul bolsa tu’r ishindegi taza formanı keltirip  shıg’aradı, a’ne bul 
tu’r payda bolıwdın’ da’slepki etapın quraydı. Biz populyatsiyalardın’ ken’isliktegi ayrılıwların 
yamasa birigiwlerin tek allopatrikalıq h’a’m simpatrikalıq protsessler g’ana ayıra aladı. Bug’an 
biz makroevolyutsiya qublısı deymiz.  
Organizmnin' genotipinin' o'zgeriwi menen baratug'm ha'm bir neshe Vladlarda saqlanatug'm 
o'zgeriwshen'likti  na'sillik o'zgeriwshen'lik dep ataydi. reyde bular aniq ko'zge ko'rinetug'm 
o'zgerisler bohp, olarg'a; kelte ayaqh oylardin' payda bohwi, tawiqlarda pa'rinin' bolmashg'i (5.66 
(a) ha'm (b) il'wretler) pishiq barmaqlanrnn' aymbohwi, pigmentlerdin' bolmawi (albinizm), damlarda 
barrnaqlardin'.qisqa bohwi ha'm ko'p barmaqliq polidakliliya siyaqhlardi normal etip ko'rsetiwge 
boladi. 
Tosattan payda bolatug'm ha'm qatan' ta'rizde na'silden-na'silge o'tetug'm o’zgerisler na'tiyjesinde 
jag'imli iyisli noxattm' kelte paqalh sortlan, qabat- 
 
 
    Normal sho’je,              mutant pa’rsiz sho’je 
 
 
                 Dominant mutatsiya – qorazdin’ moyin bo’liminde pa’rdin’ bolmawi 
qabat gu'ltaji japiraq payda etetug'm o'simlikler ha'm ju'da' ko'p basqa belgiler payda bolg'an. 
Ко'binese olar ju'da' kishi, biraq sezilerli o'zgeriske ushirag'an o'zgerisler esaplanadi. 
Genetikahq materialdin' na'sillik o'zgeriwine mutatsiyalar dep ataladi. 
Mutatsiyalar gen yaki xromosomanin' du'zilisinin' o'zgeriwinen payda boladrha'm tu'r ishindegi 
ha'rtu'rliliktin' birden-bir deregi bohp xizmet etedi. 
Mutatsiyanm' ju'zege shig'iwmin' xarakteri. Mutatsiyalar dominant ha'm resessiv boladi. 
Olardm' ko'pshiligi resessiv bohp, geterozigota haldag'i organizmlerde jasinn halda ushiraydi. Bui 
jag'day tu'rdin' jasawi ushin za'ra'r 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Adamdag’i qisqa barmaqliliq 
A- Shepte normal qol ha’m qisqa barmaqliliq, B-qisqa barmaq su’yeklerinin’ qartqi 
ta’repinen ko’rinisi ha’m birigiwi 
a'hmiyetke iye. Adette mutatsiyalar ziyanlibolip, organizmnin' na'zik ten'sal-maqtag'i bioximiyaliq 
protsesler du'zilisine o'zgerisler kirgizedi. Dominant mutatsiyag'a iye organizmler gomo ha'm 
geterozigota halatlarda jasay almaydi ha'm individual rawajlamwdin' da'slepki basqishlarinda-aq nabit 
boladi. Sirtqi ortahq o'zgeriwi na'tiyjesinde burm ziyanh bolip kelgen mutatsiyalar orga-nizmge paydali 
ta'sir ko'rsetiwi mu'mkin. Bunday mutatsiyalardi ahp ju'riwshi organizmler ta'biyiy tan'law na'tiyjesinde 
saralamp baradi. 
Mutatsiyalar payda bolatug'm onnlar. Mutatsiyalar generativ ha'm somatik boliwi mu'mkin. Jims 
kletkalannda payda bolg'an mutatsiyalar sol organizmnin' belgilerinin' ju'zege shig'iwma ta'sir etpeydi, ol 
tek keyingi buwmlarda g'ana ko'rinedi. Bunday mutatsiyalar generativ mutatsiyalar delinedi. Eger 
somatik kje^kalardiiVjejilerijy^erse, bunday mutatsiyalar sol orgamzmnin'jyzinde payda boladi ha'm 
jinisli ko'beyiwde keyingi ^ja^ar^o^tpeydi. 
Biraq jinissiz ko'beyiwde, eger organizm kletka yamasa kletkalar jiynag'inan ko'beyip atirg'an bolsa 
ha'm onda o'zgergen—mutatsiyag'a ushirag'an gen bolsa, bunday mutatsiyalar somatik mutatsiyalar dep 
ataladi ha'm olar keyingi a'wladlarg'a o'tiwi mu'mkin. 
O'simliklerdi u'yreniwde somatik mutatsiyalardan ma'deniy o'simliklerdin' jan'a sortlann shig'anwda 
ken' paydalamladi.