Bilimlendiriw ministrligi

2.2. Túbir tiller haqqında ulıwma túsinik

Túbir tillerdiń sózlik quramında omonimler kóp ushırasadı, olar bir-birinen muzıkalıq pát arqalı ayırıladı. Bul tillerde grammatikalıq qatnaslar sintaksislik jol menen bildiriledi, olarda kómekshi sózler hám sóz jasawshı elementler boladı. Máselen, túbir tiller qatarına kiretuǵın qıtay tilinde: chje shi xao jen – bul jaqsı adam; ta czode xao – ol jaqsı islegen; chje ben shu xao – bul kitap jaqsı gáplerinde xao sózi gáptegi orın tártibine qaray anıqlawısh, pısıqlawısh, bayanlawısh bolıp kelgen. Túbir tiller qosımtasız tiller dep te ataladı. Túbir tillerdi qosımtasız tiller dep te daralawshı (izoliruyushiy) tiller dep te ataydı. Bul tillerge qıtay, vetnam, birma, tay tibet tilleri kiredi. Túbir tillerde gáp quramındaǵı sózlerdiń qarım-qatnası, gáptegi sózlerdiń orın-tártibi kómekshi sózler hám intonaciya arqalı ańlatıladı. Sózler túrlenbeydi, túbirge qosımta qosılmaydı, sóz shaqaplarınıń forması jaǵınan shegarası anıq bolmaydı.

Tiller morfologiyalıq (sóz dúzilisi) hám geneologiyalıq (kelip shıǵıwı) jaqınlıǵı tiykarında parıqlanadı. Geneologiyalıq klassifikaciya etnografiya páni ushın áhmiyetke iye. Sebebi, xalıqlardıń kelip shıǵıwın úyreniwde úlken járdem beredi. Dúnyada eki tilli etnoslar da bar, bir rasadaǵı Belgiya hám Shvecariya xalqı eki yáki úsh tilde sóylesedi.

Óz ana tili hám basqa tildi mámleketlik tili sıpatında qabıl qılıwın Aziya hám Afrika, Hindstanda ingliz tili, Pákistanda urdu, Indoneziyada-baxsa-indoneziya, Filippinde-tagalog, Afrika mámleketleriniń ayırımlarında rásmiy ingliz hám francuz tillerinen tısqarı jergilikli tillerde de sóylesedi. Ayırım tiller óziniń basqınshılıq siyasatı menen basqa tillerge májbúriy sińdirilgen. Grek, italyan, arab, ingliz, rus, nemis tilleri usılar qatarına kiredi. Kishi Pireneydegi ispan tili-pútkil Latın Amerikasına tarqaldı. Ekinshi jer júzlik urıstan keyin ǵárezsizlikkke erisken kóp ǵana xalıqlar óz ana tili hám jazıwına iye bola basladı. Afrikadaǵı –Xausa,Yoruba, akan, ibo, Hindstan, Filippin, Aziyadaǵı kóp ǵana xalıqlar usılar qatarına kiredi.

Assimiliyaciya - shárayatında kóp ǵana kishi milletler iri milletlerdi tili hám jazıwın qabıl etip, oǵan qosılıp ketti dúnyada jalǵız milletten ibarat mámleketler házir joq. Burınǵı Awqamda 22 xalıq bolıp olardıń kópshiligi bir millionǵa jaqın xalıqlar bolǵan.

Lingvistikalıq tárepten ǴMDA xalıqları 4 iri til shańaraǵın quraydı.

1.Hind-evropa (ulıwma xalıqtıń sanınıń 82%) 2.Altay (13,5%) 3.Kavkaz (2%) 4.Ural (2%).

1.Hind - evropa xalıqları Arqa Kavkaz, Qara teńiz, Kaspiy jaǵalawları, slavyan, belorus, polyak, bolgar.

Iran toparına- tájik, arman.

Roman toparına- moldavyan

Hindi toparına-luliler

2.Túrkiy – qaraqalpaq, qazaq, ózbek, tatar, bashqurt, ázerbayjan, túrkmenler, qıǵız, chuvash, yakut

3.Kavkaz – Kartvel bólimine (gruzin), Adigey-abxaz (kabordin, cherkas, adigey, abxaz), naxs (sheshen-ingushler),daǵıstan.

4.Shıǵısta ornalasqan-buryatlar, qalmaqlar, monǵollar til túrkimine Sibir hám Uzaq Shıǵıstaǵı evenkler, nanaylar, udegeyler, arashılar, tunguslar bolsa manshjur túrkimine kiredi.

Ural tiller shańaraǵına tán- fin ugorlar (estonlar,karellar,saam(lopar) lar, komi hám komipermiyaklar, udmurtlar, mariylar, mordvalar hám xanti-mansilar) hám samadiy xalıqları (nenesler, iganesler, selkupler) házirge shekem óz milliy qásiyetlerin saqlap qalǵan. Bir zamanlar Enisey jaǵalawlarında jaylasqan ketler keń tarqalǵan biraq olar házirge shekem úyrenilmegen eń áyyemgi poleoaziya til sistemasınıń wákilleri.

Aziyalılardıń tilleri de etnikalıq dúzilisi sıyaqlı júdá túrli hám qıyın. Máselen, tek Hindstannıń úzinde 1652 túrli til hám túrli dialektler bar. Eń áyyemgi til shańaraqlarına dravid, munda, qıtay-tibet, tay, avstro aziya, avstroneziya, semit-xamit hám hind-evropa xalıqları da Aziya kontinentinde jasaydı. Altay semyası házirgi Mongoliya hám Arqa Qıtayda payda bolıp, keyin basqa jerlerge tarqalǵan.

Afrikanıń etnikalıq kórinisi tábiyatı sıyaqlı ráń-báreń. Lingvistikalıq tárepten Afrika xalqı 4 iri shańaraqqqa kiredi: semit-xamit (afroaziya), niger-kordofa, nilsaxara hám kaysan xalıqları. Kontinettiń arqasında hám arqa-shıǵısında jasawshı semit-xamit xalıqları xalqınıń 3,1 bólimin quraydı.

Eger de tiller uzaq dáwirler dawamında óz ara kontaktta, qarım-qatnasta bolsa, onıń quramında substrat hám superstart elementleri de jeterli dárejede ushırassa tillerde kalka usılı menen bir tilden ekinshisine ótken strukturalıq usaslıqlardıń payda bolıwı tábiyiy halat bolıp tabıladı. Eger de tiller ortasındaǵı baylanıs (kontakt) bolmasa da, olarda strukturalıq usaslıq ushırassa, onda bunı tildegi strukturalıq usas qubılıslardıń óz betinshe, ǵárezsiz rawajlanıwınıń nátiyjesi dep biliwimiz kerek.

Áyyemgi jazıw dástúrlerine iye bolǵan túrkiy xalıqlardıń ayırımları (ózbek, uyǵur, túrk, ázerbayjan, túrkmen, tatar, bashqurt sıyaqlı) XX ásirdiń 20-jıllarına shekem arab álipbesi tiykarındaǵı jazıwǵa iye bolǵan. Túrk tili 1929-jıldan latın álipbesi tiykarındaǵı jazıwǵa ótken. Burınǵı Awqam bárshe túrkiy tiller ushın 20-jıllar ortalarında latın grafikası tiykarında álipbeler islep shıǵıldı hám olar 1930-jılǵa shekem ıqtıyarlı májbúriy tárizde áne usı jazıwǵa ótkizildi, 1938-40-jıllarda bolsa usı tártipte rus grafikası tiykarındaǵı jazıwǵa ótkizildi. SSSR bóleklenip ketkennen soń Ázerbayjan hám Túrkmenstanda, 1993-jılda Ózbekstanda latın jazıwına tiykarlanǵan álipbe daǵazalaw haqqında qarar qabıl etildi hám bul qararlar ámelge asırılmaqta.

Ayırım ilimpazlar túrkiy tillerdi mongol tilleri hám tungus-manshjur tilleri menen birge qosıp, altay tiller semyasına birlestiredi. E.D.Polivanov, G.Y.Ramsted sıyaqlı tilshilerdiń pikirinshe, usı tiller shańaraǵı koreys hám yapon tillerin qosıw esabına keńeyiwi múmkin. Altay teoriyasına góre túrkiy tillerdiń táriyxı altay tilleri bir til bolıp qáliplesken áyyemgi altay dáwirinen baslanadı. Altay ata tili dáslep ekige – tungus manshjur hám túrk monǵol tillerine ajıratılǵan. Biraq, Túrkiy tillerdiń altay tillerine genetikalıq baylanıslılıǵı haqqında máselesi kóterilmekte.

Juwmaq

Juwmaqlap aytqanda, dúnya tillerin shama menen joqarıdaǵıday tillerge bólgen menen olardıń ortasına anıq shegara belgilew oǵada qıyın. Sebebi, bir tiptegi tillerge tán belgiler ekinshi tiptegi tillerde ushırasıwı múmkin. Máselen, qosımtanıń sóz aqırına qosılıwı agglyutinativ tillerge tán bolsa, bunday jaǵday agglyutinativ tillerde de ushırasadı, bir qosımtanıń birneshe grammatikalıq máni bildiriwi flektiv tillerge tán bolsa, bunday jaǵday agglyutinativ tillerde de ushırasadı t.b. Sonday-aq, tipologiyalıq klassifikaciya barlıq tillerdi qamtıp ala almaydı. Tek grammatikalıq dúzilisi bir-birine jaqın bolǵan tillerdi qamtıp ala almaydı. Tek grammatikalıq dúzilisi bir-birine jaqın bolǵan tillerdi ǵana óz ishine aladı. Solay da tillerdiń ishki qurılısı, olardıń grammatikalıq dúzilisin úyreniwde tipologiyalıq til bilimi úlken áhmiyetke iye.

Dúnya júzi tilleriniń hámmesi tolıq hám hár tárepleme izertlenip, olardaǵı dialektlerdiń muǵdarı ilimiy jaqtan dáliyllegende ǵana tillerdiń sanı tolıq hám durıs kórsetiliwi múmkin. Dúnya júzi tilleri ortasında qáwim tilleri de (Amerika indecleriniń tili hám Afrikadaǵı ayırım tiller), xalıq tilleri de, millet tilleri de bar. Búgingi kúnde dúnya júzinde jeti xalıq aralıq til bar. Olar, inglis, russ, ispan, arab, francuz, nemec, portugal tili bolıp esaplanadı. Bul xalıq aralıq tillerdiń hárbiri bir emes, al birneshe mámleketlerdiń aymaqlarına taralǵan. Bunıń ózine tán táriyxıy sebepleri de bar. Xalıq aralıq tillerdi júdá kóp adamlar qollanıladı. Biraq, xalıq aralıq til bolıw ushın kóp adamnıń sóylewi baslı ólshem bola almawı da múmkin. Til bilimi til haqqındaǵı ilim bolıp, ol dúnya tillerin, ulıwma adamzat tilin izertleydi.

Sonday-aq, dúnya tilleriniń hár qaysısın úyrenetuǵın til bilimi jeke til bilimi, al adamzat tiliniń ulıwmalıq belgilerin izertleytuǵın til bilimi ulıwmalıq til bilimi dep aytıladı. Til bilimi bul júdá keń túsinik. Bunda biz tillerdi tuwısqanlıǵı jaǵınan da, túrli tillik ózgesheligi jaǵınan da toparlarǵa bólip úyrenemiz. Olar qaysı ózgesheligi bolıwına qaramastan bir-biri menen tıǵız baylanıslı bolıp esaplanadı.

Morfologiyalıq tipologiyada kóbirek sózlerdiń ózgeriwi tiykarǵa alınadı. Tillerdiń morfologiyalıq klassifikaciyası sóz dúzilisinde ózek hám affikslerin óz ara qarama-qarsı qoyıwǵa tiykarlanadı. Bul klassifikaciya til biliminde keń tarqalǵan. Tillerdiń morfologiyalıq klassifikaciyası hám tillerdi salıstırıp úyreniwge tiykarlansa da, princip hám maqsetleri túrlishe. Klassifikaciyada tillerdiń kelip shıǵıwı, táriyxı hám onıń tuwısqanlıq múnásebetleri menen qızıqpaydı, bul klassifikaciya tillerdiń grammatikalıq qásiyetlerin, anıǵıraǵı, túbir hám affikslerin qarama-qarsı qoyıw tiykarında salıstırılıp úyreniwge tiykarlanadı. Morfologiyalıq klassifikaciya nátiyjesinde til tipleri ajıratıldı. Bunıń ushın til dúzilisi úyreniledi. Bunda iri nemis alımı Fridrix Shlegel (1772-1829) tiykar saldı. Ol óziniń “Hindlerdiń tili hám danalıǵı” (1809) atlı shıǵarmasında sanskrit tilin grek, latın hám túrkiy tiller menen salıstırıp, tillerdi eki tipke ajıratadı: affiksli tiller, flektiv tiller.

Tillerdiń tipologiyalıq klassifikaciyası kóplegen lingvistlerdiń dıqqat orayında boldı. Aǵayınlı nemis lingvistleri Fridrix Shlegel (1772-1829) hám Avgust Shlegel (1767-1845) tillerdi úsh toparǵa – flektiv tiller, affikslik tiller, omorf tiller toparına bóldi. Vilgelm Gumbolt (1767-1835) tillerdi tórtke bólip qaradı: daralawshı tiller, agglyutinativ tiller, flektiv tillerde de qurılısı jaǵınan sintetikalıq tillerdiń de, analitikalıq tillerdiń de belgileriniń ushırasatuǵınlıǵın kórsetti. Sóz hám gáptiń formasın tiykarǵa ala otırıp, Geyman Shteyntal (1823-1899) tillerdi formalı tiller hám formasız tiller dep ekige bóledi. Akademik F.F.Fortunatov (1848-1914) tillerdi túbir tiller, agglyutinativ tiller, flektiv tiller dep úsh toparǵa bóledi. Eduard Sepir (1884-1939) bildiretuǵın uǵımnıń tábiyatın, qarım-qatnaslardı ańlatıw usılların esapqa alǵan halda tillerdi toparlarǵa bóliwdiń kóp basqıshlı klassifikaciyasın usındı.

Ulıwma til biliminde tiller haqqında tolıq túsiniklerimizdi qáliplestiriw ushın álbette, eń dáslep tillerdiń klassifikaciyalanıwına itibar qaratıwımız orınlı. Tillerdiń genelogiyalıq yáki tipologiyalıq klassifikaciyasına súyene otırıp, sol tiller haqqında tolıǵı menen maǵlıwmatlarǵa iye bolıw múmkinshiligi júzege keledi.