Bilimning asosiy turlari Bilimning shakllari Noilmiy bilish shakllari


asoslilik sharti «S P ni biladi, basharti u o’zining P ga bo’lgan ishonchini asoslab bera olsa»


Download 47.25 Kb.
bet2/8
Sana31.03.2023
Hajmi47.25 Kb.
#1310638
1   2   3   4   5   6   7   8
Bog'liq
66 Mavzu

asoslilik sharti «S P ni biladi, basharti u o’zining P ga bo’lgan ishonchini asoslab bera olsa». Bu shart bilimni to’g’ri chiqadigan taxminlar yoki tasodifan mos kelish hollaridan farqlash imkonini beradi. Aytaylik, siz besh yashar bolakaydan: «Quyosh sistemasida nechta sayyora bor?», deb so’radingiz va «To’qqizta», degan javobni eshitdingiz. Siz bola sayyoralar sonini tasodifan to’g’ri aytdi deb hisoblaysiz. Agar u o’z javobini hyech bo’lmasa buni onasidan eshitganini aytib, asoslab bera olmasa, siz bolakayda bu dalil haqida haqiqiy bilim mavjud emas, degan to’xtamga kelasiz.

Shunday qilib, bu «uch qismli» talqinga muvofiq, quyidagi muxtasar ta’rifni berish mumkin: bilim – bu haqiqatga mos keladigan va asoslangan ishonchdir.
Bu ta’rif ancha sodda bo’lib, uni bilimning barcha turlariga nisbatan tatbiq etish mumkin. Bu so’zlar zamirida muayyan muammo yotadi. Masalan, biz Nyuton mexanikasi haqiqatga yetarli darajada muvofiq emas va uning o’rnini Eynshteynning aniqroq nazariyasi egalladi, deb hisoblaymiz. Biroq buning natijasida Nyuton nazariyasi o’zining bilim xususiyatini yo’qotgani yo’q-ku? Eynshteynga qadar, uning haqiqiyligiga ko’pchilikning ishonchi komil bo’lgan davrda u bilim edimi? Shunga o’xshash so’zlarni hozirda fan tarixidan o’rin olgan minglab nazariyalar sha’niga aytish mumkin. Bilimni qanday qilib asoslash mumkin va yetarli asoslar mavjudmi? Bu savol ham ancha mavhum. Gipoteza, faraz odatda bilim shakli sifatida qaraladi, biroq olimlar o’zlari ilgari surayotgan gipoteza yoki farazlarning to’g’riligiga ba’zan ishonchi komil bo’lmaydi.
Bu bir qarashda o’xshash gaplarda «bilaman» so’zi har xil ma’nolarda keladi. Dastlabki ikki gapda bilish nimanidir bajara olishni anglatadi. Gnoseologiyada u «bilim-ko’nikma» deb ataladi. Keyingi ikki misolda bilish – bu «bilim-tanishuvlik» demakdir. U inson yoki qandaydir obyektni tanish qobiliyatini anglatadi. So’nggi gaplarda bilim «nimanidir bilish»ni ifodalaydi, chunonchi: u narsalarda qandaydir xossalar, nisbatlar, qonuniyatlar va shu kabilarning mavjudligini tavsiflaydi. Bilim bu yerda ma’lum axborot ko’rinishida keladi deb aytish mumkin.
Ko’rib turganimizdek, «bilim-ko’nikma» va «bilim-tanishuvlik» bilimning standart talqiniga uncha mos kelmaydi. Umuman olganda, ularga nisbatan haqiqiylik va asoslanganlik tushunchalarini tatbiq etish mumkin emas. Po’latni yaxshi yoki orqavarotdan bilish mumkin, biroq biz uni «to’g’ri» yoki «ishonchli» bilishimiz mumkinmi? Biroq, bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, yuqorida zikr etilgan bilim turlari o’rtasidagi chegaralar aniq emas. Masalan, sizning Toshkent haqidagi bilimingiz siz shaharning kattaligi, aholisining soni, u O’zbekiston poytaxti ekanligi va hokazolar haqida ma’lum axborotga ega ekanligingizni nazarda tutadi. Biroq bu bilim – avvalo shahar bilan tanishlik, unda yaxshi mo’ljal ola bilish demak.
Biroq, hatto bilimning shu turini falsafiy tushunishda ham muammolar bisyor. O’ttiz yilcha muqaddam epistemologlar shunday misollarni o’ylab topdilarki, ularda ishonch, e’tiqod bilimning yuqorida zikr etilgan uchala xususiyatiga ega, biroq, shunga qaramay, ular bilim hisoblanmaydi. Mana, shunga o’xshash oddiy misollardan biri.
Albatta, bunday misollarni bor-yo’g’i tafakkur o’yini deb hisoblash mumkin. Biroq, haqqoniy tasavvurlar soxta fikrlardan kelib chiqqan yoki ularga asoslangan hollar hatto fanda ham uchraydi.
Ammo bunday qarshi misollarga yo’l qo’ymaslik uchun bilimga yanada qattiqroq talablar qo’yish, masalan, bilim roliga da’vogar e’tiqodlar faqat ishonchli va xatosiz deb qarash mumkin bo’lgan fikrlar va ma’lumotlarga tayanishini talab qilish mumkin.
Bilim zamirida aniq, ishonchli va xatosiz asoslar yotishi lozim, degan tasavvur bilish nazariyasidagi eng nufuzli yondashuv hisoblanadi. Unga antik faylasuflarning asarlaridayoq duch kelish mumkin, eng aniq ko’rinishda va dasturilamal sifatida u Yangi davrda mashhur faylasuflar F.Bekon, R.Dekart va J.Lokk tomonidan ta’riflab berilgan. Bu yondashuvni klassik fundamentalizm deb nomlash, uning barcha muqobillarini esa, hozircha undan ma’lum darajada chetga chiqish sifatida tavsiflash mumkin.

Download 47.25 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling