Bilish naza

Amaliyot. Bilishning negizini amaliyot tashkil etadi. Bu insonning butun bilish jarayoni sezgilardan boshlab ilmiy mavhumliklarga qadar ijtimoiy-amaliy faoliyat asosida rivojlanishi, uning ehtiyojlari va muvaffaqiyatlari bilan belgilanishi va yo‘lga solinishini anglatadi.
Amaliyot mazmuni va shakllariga ko‘ra, moddiy ne’matlar yaratish; ijtimoiy-siyosiy faoliyat; ilmiy-amaliy faoliyat kabi turlardan iborat.
Shuningdek amaliyot odamlar ijtimoiy-tarixiy faoliyatining rang-barang shakllarini qamrab oladi.
Ijtimoiy amaliyot ehtiyojlari doim bilish rivojlanishining negizi va harakatlantiruvchi kuchi sifatida amal qiladi. Er maydonlarini o‘lchash, vaqtni hisoblash, savdoda hisob-kitoblarni amalga oshirish zarurati matematik bilimlarning rivojlanishiga yo‘l ochdi. Binolar, ariqlar, to‘g‘onlar, kemalar, mashinalar va hokazolarni qurish ehtiyojlari mexanikaning rivojlanishiga olib keldi.
Ijtimoiy amaliyot bilishning negizi hisoblanishi haqida so‘z yuritganda ilmiy bilish jarayonining nisbatan mustaqil ekani unutmaslik kerak. Zero amaliyot bilan bilish belgilangan murakkab bilvosita xususiyatga ega. Bilishning har bir bosqichida ilmiy tafakkurning oldingi rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan muammolar echiladi. Shu sababli fanning u yoki bu yutuqlarini u yoki bu tarixiy davrning amaliy tajribasi va ehtiyojlariga bog‘lashga urinish xato bo‘lur edi.
Inson tafakkuri doimo oldingi avlodlardan olingan bilimlar majmui va fanning oldingi rivojlanish jarayonida qo‘yilgan muammolar bilan ish ko‘radi. Fan bu muammolarni echib, amaliyotdan o‘zishi va unga ongli ravishda yo‘l ko‘rsatishi mumkin va lozim.
Amaliyot – odamlarning tarixan shakllangan ehtiyojlarini qondirish uchun u yoki bu ob’ektni o‘zgartirish maqsadidaga ta’sir ko‘rsatish faoliyatidir. Bilishga nisbatan amaliyot uch xil vazifani bajaradi. Birinchidan, u bilishning manbai, harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi, bilishga umumlashtirish va nazariy o‘rganish uchun zarurni material beradi. Shu tariqa amaliyot bilishni oziqlantiradi, u real hayotdan uzoqlashishga yo‘l qo‘ymaydi. Ikkinchidan, amaliyot bilimlarni tatbiq etish sohasidir. Shu ma’noda u bilishning maqsadidir. Uchinchidan, amaliyot bilish natijalarining haqiqiyligini tekshirish mezoni. Bilishning amaliyot sinovidan o‘tgan natijalarigina amalda ob’ektiv ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin.
Shunday qilib, amaliyot – barcha bosqichlarda bilishning shakllanish va rivojlanish negizi, bilim manbai, bilish jarayoni natijalarining haqiqiyligi mezondir. Tajriba tushunchasi har xil ma’noga ega: tajriba (empiriya) mavhum fikr yuritishga qarshi qo‘yiladi va shu ma’noda u kuzatish va eksperimentni tushuncha hisoblanadi. Hayot tajribasi, mashina haydash, ma’ruzalar o‘qish va shu kabilar ma’nosidagi bilim va ko‘nikmalar darajasi ham tajriba deb ataladi.
O‘z-o‘zidan ravshanki, inson borliqni yolg‘iz o‘zi tushunib etmaydi: haqiqatni bilish tajribaga asoslanadi, deganda, ildizlari o‘tmishga, asrlarning yig‘ma va jamlanib boradigan tajribasiga borib taqaluvchi vorisiy axborot nazarda tutiladi. Individual tajriba, agar u mavjud bo‘lgan taqdirda ham, haqiqatni anglash uchun mutlaqo etarli bo‘lmaydi.
Ilmiy tadqiqot predmetini tanlashga, bilimning rivojlanish yo‘nalishi va sur’atlariga, uning yutuqlaridan foydalanish xususiyatiga juda ko‘p ijtimoiy omillar, chunonchi: moddiy ishlab chiqarish ehtiyojlari; ijtimoiy-siyosiy hayot; jamiyatning iqtisodiy tizimi; hukmron dunyoqarash xususiyati; ijtimoiy ongning turli shakllari; ishlab chiqarish, texnika, ma’naviy madaniyat, maorifning rivojlanish darajasi, shuningdek ilmiy bilishning ichki mantig‘i ta’sir ko‘rsatadi. Bu omillar orasida moddiy ishlab chiqarish ehtiyojlari birinchi o‘rinda turadi. Ular bilish oldiga muayyan tadqiqot vazifalarini qo‘yadilar. Ishlab chiqarish ilmiy bilish natijalarining asosiy foydalanuvchisi va bilish texnika vositalari – asboblar, moslamalarni etkazib beruvchi hisoblanadi. Ilmiy ijoddagi muvaffaqiyat nafaqat olimning iste’dodi, zehnining o‘tkirligi bilan, balki kerakli texnik jihozlarning mavjudligi bilan ham belgilanadi. Aynan texnikaning rivojlanishi fanni eksperimental va mantiqiy o‘rganishning qudratli vositalari bilan ta’minladi. Masalan, elektromagnit va atom o‘rganish jarayonlari jamiyat ishlab chiqarish rivojlanishining fandagi bu hodisalarni bilish uchun zarur vositalar bilan ta’minlanganlik yuksak darajaga etganidan keyingina tadqiqot predmetiga aylandi.
Amaliyot nafaqat jamiyat uchun zarur bo‘lgan hodisalarni aniqlaydi balki insonni qurshagan narsalar va hodisalarni o‘zgartiradi, ularning shu paytgacha insonga ma’lum bo‘lmagan va shu sababli o‘rganilmagan tomonlarini aniqlaydi. Nafaqat dunyoviy jismlar, balki biz o‘zgartirmaydigan osmon jismlari ham ongimiz va idrokimiz qarshisida saf tortadi va dunyoda mo‘ljal olish vositalari sifatida hayotimizga kirib kelishiga qarab anglab etiladi. Ilmiy bilish tarixi biron-bir kashfiyot amalda qo‘llanilishi natijasida bilishning tegishli sohasi jadal sur’atlarda rivojlana boshlashini, texnikaning rivojlanishi fanda inqilob yasashini ko‘rsatadi. Nafaqat tabiat haqidagi fan, balki jamiyat haqidagi fanning rivojlanishi zamirida ham amaliyot yotadi.

1 Фараби. Китаб ал-Хуруф. – Душанбе: Илм, 1972. – 24-б.

2 Қаранг.С.М.Ҳотамий. Ислом тафаккури тарихидан. -Т.: Минҳож, 2003.- Б.74

3^ Qarang.С.М. Ҳотамий Ислом тафаккури тарихидан. –Т.: Минҳож, 2003.-Б.126

4^ Qarang. Хайруллаев М. Ўрта Осиё ва уйғониш даври маданияти. -Т.: Фан, 1994. –Б62

5^ Qarang. Гегель Г. Феноменология духа. -М.: Наука, 1994. –С.196