Bilish nazariyasi: asosiy muammolari va yunalishlari

Mifologik bilim ayniqsa, insoniyat tarixining dastlabki bosqichida muhim rol o’ynagan. Mifologik bilimning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, u borliqning fantastik in’ikosi hisoblanadi. Mifologiya doirasida tabiat, koinot va odamlar, ular mavjudligining shart-sharoitlari, aloqa shakllari va hokazolar haqidagi muayyan bilimlar shakllangan. So’nggi vaqtda (ayniqsa strukturalizm falsafasida) mifologik tafakkur – bu shunchaki fantaziyaning tiyiqsiz o’yini emas, balki ajdodlar tajribasini qayd etish va keyingi avlodlarga berish uchun imkoniyat yaratadigan dunyoni o’ziga xos tarzda modellashtirish ekanligi aniqlandi.

Mifologik tafakkurga uning emosiyalar sohasi bilan uzviyligi, bilish obyekti va subyektini, predmet va belgini, narsa va so’zni, hodisaning kelib chiqishi (genezisi) va mohiyatini aniq farqlamaslik xos. Unda tabiiy va ijtimoiy hodisalarni, shuningdek butun dunyoni tushuntirish ularning kelib chiqishi va yaralishi haqidagi hikoyalarga bog’langan (genetizm).

Ayrim hozirgi tadqiqotchilarning fikricha, bizning davrimizda mifologik bilishning ahamiyati pasayayotgani yo’q. Masalan, P.Feyerabend dunyo yutuqlari madaniyatga asos solgani, rasionalistlar esa faqat uni doim yaxshi tomonga o’zgartirishganiga ishonchi komil.

Mif – ibtidoiy odam tafakkurining tabiat hodisalarini tushunish va tushuntirishning o’ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Mif narsa va obraz, jism va xossa, «asos» va tamoyillarni farqlamaydi. Voqyealar o’xshashligi yoki ketma-ketligini sabab va oqibat bog’lanishi sifatida talqin qiladi. Mif oliy darajada universal voqyealar, chunonchi: inson o’limi va uning mangu barhayotligi, dunyoning vujudga kelishi, qahramonona qilmishlar, madaniyat yutuqlari (masalan, olovning o’g’irlanishi haqidagi mif) va shu kabilar haqida hikoya qiladi. Mifning mazmuni ramziy tilda ifodalanadi, natijada uning xulosalari keng va ko’p ma’noli tus kasb etadi. Ko’p sonlilik tamoyilini, aks ettirish, muayyanlik va atromorflik (ya’ni inson xususiyatlarini tabiat obyektlariga o’tkazish), obraz va obyektni tenglashtirish kabilar mifologik bilishning o’ziga xos xususiyatlaridir. Borliqni anglab yetish usuli sifatida mif inson, jamiyat, dunyoni modellashtiradi, tasniflaydi va talqin qiladi.

Shaklan mif muayyan voqyeani tabiatda yoki ma’lum xalqlar tarixida bo’lib o’tgandek ifodalovchi rivoyatdir. Kosmogonik miflarda Logos yoki Aql harakatga keltiradigan va boshqaradigan, iyerarxik tuzilishga ega bo’lgan yagona va yaxlit kosmos haqidagi tasavvur shakllangan. Shu sababli kosmos oliy barkamollikka ega deb tasavvur qilingan. Bu tasavvurlar kosmosning o’zgarishlarida tabiat hodisalarining uzluksiz aylanishini hosil qiluvchi yer, havo va olov stixiyalari podsholigi sifatidagi talqinida muayyanlashgan.

Miflarda qat’iy rioya qilish lozim bo’lgan amaliy tavsiyalar ham ifodalangan. Garchi mifologiyaning amaliy tavsiyalari isbotlanmagan va qoida sifatida belgilangan bo’lsa-da, ular odamlarning juda ko’p avlodlari tajribasini umumlashtirish mahsuli hisoblanadi.