Bilishning mazmun va mohiyati ma'ruzani olib borish texnologiyasi

Bilishda sub'ekt va ob'ektning o
‘zaro aloqasi. Bilish dunyoning ob'ekt va sub'ektga bo‘linishini nazarda tutadi.
Falsafada bu tushunchalar jonli mavjudot bo
‘lgan insonni bilish jarayoniga olib kiradigan va bu jarayonga salbiy 
ta'sir ko
‘rsatadigan sub'ektivlikdan uzoqlashish uchun ishlab chiqilgan. Bilimning ob'ektivligi, haqiqatning sub'ektdan 
mustaqilligini e'lon qilinganda namoyon bo
‘ladi. Sxolastika tabiatshunoslikning rivojlanishiga to‘sqinlik qilgan sharoitda 
ilmiy bilish sub'ektlarining o
‘tkinchi manfaatlari ko‘pincha ob'ektivlikka xalaqit bergan, shu bois bu tushunchalarning aniq 
farqlanishi o
‘rinli bo‘lgan. Faylasuflarni sub'ektning ob'ektga ta'siri muammolari, anglab yetilayotgan ob'ektga 
sub'ektivlikning ta'siri yo
‘llari va xususiyati masalalari tobora ko‘proq qiziqtira boshlagan hozirgi kunda ham bu muammo 
o
‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q.
Sub'ekt 
– bu bilish faolligining manbai. Sub'ekt deganda odatda individ tushuniladi. Biroq bu uncha to‘g‘ri emas. 
Sub'ekt 
– bu, albatta, avvalo bilish qobiliyatiga ega bo‘lgan individ. Sub'ekt – bu mikroguruh, ijtimoiy guruh sinf, jamiyat 
hamdir. Tafakkur jarayoni amalga oshadigan bosh miya po
‘stlog‘ida tafakkur muayyan insonning harakatlari, uning 
kechinmalari, his-tuyg
‘ulariga qaratilishi mumkin: bu holda ong o‘zining alohida jihati – o‘zlikni anglash sifatida amal 
qiladi, tafakkur (individ doirasida) nimaga qaratilgan bo
‘lsa, shu ob'ekt bo‘ladi.
Sub'ekt negizi butun ijtimoiy yaxlitlikni tashkil etuvchi murakkab ierarxiyadan iborat. Uning tarixiy rivojlanishida 
uncha yirik bo
‘lmagan birliklar ajratiladi, bu birliklar sifatida ayrim xalqlar amal qiladi. Har bir xalq o‘z madaniyatida qayd 
etiladigan me'yorlar, g
‘oyalar va qadriyatlarni yaratib, asrdan asrga bilish faoliyatining alohida sub'ekti sifatida o‘tib keladi. 
U tabiat hodisalari, hayvonlar yoki o
‘simliklarning shifobaxsh xossalari, turli xalqlarning huquqlari va urf-odatlari haqida 
ma'lumotlar to
‘playdi. Jamiyatda maxsus vazifasi va mashg‘uloti hayot uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan bilimlar 
yaratishdan iborat bo
‘lgan individlarning tarixiy guruhlari ajratiladi. Xususan, sub'ekti olimlar hamjamiyati bo‘lgan ilmiy 
bilimlar shunday bilimlar jumlasidan. Bu hamjamiyatda qobiliyati, iste'dodi va bilimi bilan bilish sohasida yuksak natijalarga 
erishadigan ayrim individlar alohida o
‘rin tutadi.
Bu odamlarning ismlari tarixda ilmiy g
‘oyalar evolyusiyasidagi buyuk bosqichlar ramzi sifatida saqlanib qoladi.
Bilishning haqiqiy sub'ekti hyech qachon faqat gnoseologik xususiyatga ega bo
‘lmaydi: u o‘z mayllari, 
qiziqishlari, fe'l-atvori, mijozi, aql yoki aqlsizlik, qobiliyat yoki qobiliyatsizlik darajasiga ega bo
‘lgan, irodali yoki irodasi 
bo
‘sh tirik shaxs. Biroq ko‘pincha bilish sub'ekti deganda intellektual faollikning qandaydir shaxssiz mantiqiy bo‘lagi 
tushuniladi. 
Sub'ektning bilish faoliyati faqat muayyan tarixiy kontekstda aniq tushunchalarda namoyon bo
‘lishi mumkin. 
Ilmiy bilish nafaqat sub'ektning ob'ektga nisbatan, balki o
‘ziga, o‘z faoliyatiga nisbatan ham ongli munosabatini, ya'ni 
tadqiqotchilik faoliyati shartlari, usullari, me'yorlari va metodlarini bilishi, an'analarni hisobga olishi va hokazolarni nazarda 
tutadi.
Borliqning muayyan parchasi izlanayotgan tafakkur diqqat markazidan o
‘rin olgach, bilish ob'ektini tashkil etadi, 
sub'ekt bilan «sub'ekt 
– ob'ekt» munosabatlariga kirishib, ma'lum ma'noda sub'ektning «mulki»ga aylanadi. Binobarin, 
sub'ektning ongiga bog
‘liq bo‘lmagan o‘zicha borliq va sub'ekt bilan yuqorida zikr etilgan munosabatga kirishgan borliq 
mavjud. U go
‘yo sub'ektni o‘zini bilishga da'vat etadi. Bir so‘z bilan aytganda, sub'ekt bilan munosabatga kirishgan ob'ekt 

---

oddiy borliq emas, balki u yoki bu darajada anglab yetilgan, ya'ni ong 
– o‘zining bilishga intilishida ijtimoiy belgilangan ong 
daliliga aylangan borliqdir, shu ma'noda bilish ob'ekti endi ijtimoiy dalilga aylanadi.
Ob'ekt 
– bu sub'ektning bilish faoliyati qaratilgan narsa yoki hodisa. Asbob ham (o‘rganilayotgan va 
ta'mirlanayotganida), boshqa individ ham, individ bilan bog
‘liq narsa va hodisalar ham ob'ekt bo‘lishi mumkin. «Ob'ekt» 
tushunchasini ob'ektiv borliq bilan aralashtirmaslik kerak. Masalan, hayvonlarning hujayralaridagi xromosomalar ular 
sitologiya va genetikada o
‘rganish «ob'ekti»ga aylanishidan oldi ham ob'ektiv mavjud bo‘lgan, biroq kashf etilganidan 
keyingina o
‘rganish «ob'ektlari»ga aylangan.
Bu tushunchalar nafaqat bilish faoliyati, balki amaliy baholash faoliyati bilan ham bog
‘liq.
Bilish faoliyatida sub'ekt ob'ektsiz, ob'ekt esa 
– sub'ektsiz mavjud bo‘lmaydi. Masalan, gen jonli narsalar tarkibida 
mavjud bo
‘lgan holda, nafaqat antik davrda, balki J.B.Lamark va Ch.Darvin uchun ham ilmiy tafakkur ob'ekti bo‘lmagan. 
Olimlar bu ko
‘zga ko‘rinmas biologik borliqni muayyan vaqtgacha o‘z bilish faoliyatining ob'ekti sifatida aniqlay 
olmaganlar. Bunga nisbatan yaqinda, dunyoning umumiy ilmiy manzarasida jiddiy o
‘zgarishlar yuz berganidan so‘ng 
muvaffaq bo
‘lindi. Yoki, aytaylik, ilmiy tafakkur, texnika yutuqlari va ijtimoiy shart-sharoitlar atigi bir necha o‘n yilliklar 
muqaddam Kosmosning olis kengliklarini tadqiqot ob'ektiga aylantirish imkonini berdi.
Hozirgi zamon gnoseologiyasida bilish ob'ekti va predmetini farqlash odat tusini olgan. Bilish ob'ekti deganda 
borliqning o
‘rganilayotgan amalda mavjud bo‘laklari tushuniladi. Bilish predmeti – bu izlanayotgan fikrning diqqat 
markazidan o
‘rin olgan muayyan jihatlar. Masalan, inson juda ko‘p fanlar – biologiya, tibbiyot, psixologiya, sotsiologiya, 
falsafa va hokazolarning tadqiqot ob'ekti hisoblanadi. Biroq ularning har biri insonni o
‘rganishga o‘z nuqtai nazaridan 
yondashadi: masalan, psixologiya insonning ruhiyati, ichki olami, xulq-atvorini, tibbiyot 
– insonning kasalliklari va ularni 
davolash usullarini o
‘rganadi va h.k. Binobarin, tadqiqot predmetiga tadqiqotchining muhim mo‘ljali kiradi, ya'ni u tadqiqot 
vazifasi nuqtai nazaridan shakllanadi.
Ma'lumki, inson tarix yaratuvchisi, sub'ekti hisoblanadi, o
‘z tarixiy mavjudligining zarur shart-sharoitlari va 
asoslarini o
‘zi yaratadi. Ijtimoiy-tarixiy bilish ob'ekti odamlar tomonidan nafaqat o‘rganiladi, balki yaratiladi ham, demak, 
ob'ektga aylanishdan oldin u yaratilishi, shakllantirilishi lozim.
Shunday qilib, ijtimoiy bilishda inson o
‘z faoliyatining mahsuli, amaliy faol jonzot bo‘lgan o‘zi bilan ham ish 
ko
‘radi. Bilish sub'ekti bo‘lgan inson shu tariqa uning ob'ektiga ham aylanadi. Shu ma'noda ijtimoiy bilish insonning 
ijtimoiy o
‘zlikni anglash jarayonidir. Bunda inson tarixiy rivojlanish jarayonida yaratiladigan o‘zining ijtimoiy mohiyatini 
o
‘zi uchun kashf etadi va o‘rganadi. 
Shu sababli ijtimoiy bilishda sub'ekt va ob'ektning o
‘zaro aloqasi murakkablashadi, bu yerda ob'ekt bir vaqtning 
o
‘zida tarixiy ijod sub'ekti hamdir.
Ijtimoiy bilishda hamma narsa va hodisalar inson sohasida aylanadi: bilish ob'ekti 
– odamlarning o‘zi va ular 
faoliyatining natijalari, bilish sub'ekti ham insondir. Bilish jarayoni shohidlarning guvohliklari, hujjatlar, so
‘rovlar, 
so
‘rovnomalarsiz, odamlar yaratgan mehnat qurollari va madaniy yodgorliklarisiz bo‘lishi mumkin emas.
Bularning barchasi ijtimoiy bilishga ma'lum darajada o
‘z ta'sirini o‘tkazadi va uning o‘ziga xos xususiyatlarini 
shakllantiradi. Ayni shu sababli ijtimoiy bilishda olimning grajdanlik pozitsiyasi, uning ma'naviy qiyofasi, haqiqat 
ideallariga sodiqligi juda muhimdir.