Bilmagan holda) aniqladi. "Ekonomiks prinsiplari" (1890) A. Marshallning bosh asari bo`lib, olti jilddan iborat

15.1. Alfred Marshallning iqtisodiy ta'limoti
(1842-1924) iqtisodiyotda neoklassik (yangi klassik) yo`nalishning yetakchi vakili, marjinalizmning "kembrij maktabi"lideri hisoblanadi. Kembrij universitetida o`qidi, uni tugadi va shu yerda butun hayoti davomida o`qituvchilik qildi. U siyosiy iqtisod fanidan (1863 yildan to 1908 yilgacha) dars berdi. 1902 yildan boshlab yangi "Ekonomiks" fanini kiritdi va siyosiy iqtisod fani asta-sekin siqib chiqarildi. Marshall marjinalizm g`oyasini musbat ravishda (Jevonani bilmagan holda) aniqladi. "Ekonomiks prinsiplari" (1890) A.Marshallning bosh asari bo`lib, olti jilddan iborat. Bu kitob doim to`ldirib borildi va olim hayoti davomida 8 marta qayta nashr etilgan (ruschaga - "Принципы экономики" tarjima qilingan). Kitob boshidayoq fanning predmeti to`g`risida fikr yuritiladi. Bu fan inson jamiyatining normal hayot faoliyatini tadqiq qilish bilan shug`ullanadi. Individual va ijtimoiy jarayonlarning farovonlikning moddiy asoslarini yaratish bilan chambarchas bog`liq bo`lgan sohani o`rganadi. Mashhur "Ekonomiks" kitobining muallifi P.Samuelson bu fan predmeti nomi "iqtisodiyot" bo`lib, iqtisod yoki maksimizatsiyani bildiradi. Unda ishlab chiqarish Hajmlari optimal bo`lganda, sof foyda maksumumga erishuviga katta e'tibor qaratilgan. Tadqiqot metodida klassik maktab g`oyalariga vorislik mavjud bo`lib, ular yanada rivojlantiriladi. A.Marshall insonlarning iqtisodiy faoliyatini "sof" iqtisodiy nazariya pozitsiyasida turib, xo’jalikning ideal (benaA.Marshall
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com 297 zir)
modelini, "mukammal raqobat" tufayli bo`lishi mumkin bo`lgan tadqiq etdi. Ammo, birqancha iqtisodiyotning mo`tadilligi (muvozanati) bilan bog`liq marjinal g`oyalar orqali u bu fanni "xususiy" hol, ya'ni firma, soha (mikro-ekonomika) darajasida qaraydi. Bunday yondoshuv olim yaratgan "Kembrij maktabi" va X1X asr oxiri - XX asr boshidagi ko`pchilik neoklassiklar uchun xosdir. Ammo shuni alohida ta'kidlash kerakki A. Marshall o`zida oldin o`tgan ortodoksal klassiklardan farqli ravishda, iqtisodiy kategoriya larni "Isbot" talab etuvchi u yoki bu asosiy chegaralanishi maqsadga muvofiq deb hisoblaydi. Olim tadqiqotlarida bozorda erkin baho shakllanish muammosi asosiy o`rinni egallaydi. Bunda bozor muvozanati yagona organizm sifatida, xo`jalik yurituvchi subektlar chaqqan va bir-biri to`g`sida yaxshi ma'lumotga ega ded qaraladi. Bozor bahosi eng yuqori naf asosida aniqlanadigan talab bahosi va eng yuqori xarajatlar bilan topiladigan taklif bahosining kesishish natijasi deb qaraladi. Bu "Marshall xochi" deb yuritilada, talab va taklif chiziqlarining kesishganliging grafik (chizma) shaklidir. chiziqlar kesishgan joyda ular orasidagi muvozanat, ya'ni muvozanatli, mo`ta'dil baho o`rnatiladi. Shu yerda olimning tovar qimmatining mohiyati to`g`risidagi g`oyasi xarakterlidir. Uning fikricha, qimmatni yaratishda naflik va ishlab chiqarish xarajatlari (qaychining ikki tig`i) birdek faoldir. U qaychini misol sifatida keltirib, qaychining qog`oz qirqanda qaysi (ustki yoki pasti) tig`i (lezviyasi) asosiy rolni o`ynaydi, deb savol beradi. Marshall tomonidan "iste'mol ortiqchaligi" tushunchasini kiritadi, bu xaridor olishi zarur bo`lgan ilojsiz narsa uchun to`langan va amalda to`layotgan baholar o`rtasidagi farqdir, ya'ni xaridorning qo`shimcha talabini qondirishning iqtisodiy o`lchovidir. Ilk majinalistlarning baho, talab va taklif kabi omillarning funksional bog`lanish umumlashtiriladi. U xususan, baho pasayishi bilan talab ortishi (baho ortishi bilan talab pasayishi), baho pasayishi bilan taklif pasayishi (baho ortishi bilan taklif ortishi)ni ko`rsatib berdi. Mo'tadil (muvozanat) baho talab va taklif nuqtalari kesishgan yerda o`rnatiladi (yuqori aytildi). Shularga mos ravishda bozorda baholarning o`zgarishi ro`y beradi. Daromadlar nazariyasida kapitalga foiz, ish haqi marjinalistik hal etiladi. Avvalgi klassiklarning tovar qiymati sarflangan mehnat bilan o`lchanishi qat'iyan rad etiladi. Foiz stavkasi darajasi to`g`risida fikr yuritilib, foiz kamayishi bilan insonlar kam jamg`aradilar (va aksincha) degan xulosa chiqariladi. Bu