Biofizika kitob yangisi 2013. doc
Download 2.18 Mb. Pdf ko'rish
|
BIOFIZIKA (1)
|
W
W = η (9.16) Lyuminessensiya spektri lyuminessensiyalanuvchi moddaning tabiatiga va lyuminessensiya turiga bog’liq. Yuqorida ko’rib o’tilgan lyuminessensiya-lardan fotolyuminessensiya amalda ko’proq ahamiyatga ega, shu sababli uni mufassalroq qarab chiqamiz. Lyuminessensiya spektri va uning maksimumi uyg’otishda 9.7-расм. Оқсил (1) ва нуклеин кислоталар (2) ютилиш спектри. λ- тўлқин узунлиги, D-оптик зичлик. 9.8-расм. Ароматик аминокисло- таларнинг хона ҳароратида PH 7,0 сувдаги люминес-ценция спектрлари: 1-фенила-ланин, 2- тирозин, 3-триптофан, I-интен- сивлик − λ тўлқин узунлиги PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com 206 foydalanilgan spektrga nisbatan uzunroq to’lqinlar tomonga birmuncha siljigan bo’ladi. Bunga Stoks qoidasi deyiladi. Buni kvant nazariyasiga asosan tushuntirish mumkin. Yutilayotgan h υ 0 kvant energiyasining bir qismi boshqa energiyaga aylanadi. Masalan, issiqlik energiyasiga. Shuning uchun lyuminessensiya energiyasi h υ < h υ 0 bo’ladi. Bunda υ 0 > υ yoki λ o < λ 9.9-rasm. Stoks qonunini ifodalovchi chizma. Ba’zida antistoks lyuminessensiya ham bo’ladi. λ o > λ Avval uyg’ongan molekula yorug’lik kvantini yutgan xolda ro’y beradi. Bu holda lyuminessensiya kvantiga yutilgan foton energiyasining bir qismidan tashqari yana molekulaning uyg’onish energiyasi kiradi. Demak, h υ > h υ 0 va λ o > λ Suyuq va qattiq lyuminoforlarning muhim xususiyati, ularning lyuminessensiya spektrining yorug’lik to’lqinlarining uzunligiga bog’liq bo’lmasligidan iborat. Shu tufayli fotolyuminessensiya spektriga qarab suyuq va kattik lyuminoforlarning tabiati to’g’risida fikr yuritish mumkin. Atom yoki molekula ketma-ket oraliq nurlanishlardan asosiy holga o’tadi. Lyuminessent analiz – bunda ultrabinafsha nurlar bilan uyg’otilgan fotolyuminesensiya spektriga qarab modda tarkibi aniqlanadi. Bu juda sezgir usul bo’lib 10 -10 gramm moddani aniqlash mumkin. Lyuminessensiya usuli bilan qishloq xo’jalik mahsulotlarining buzila boshlanishini aniqlanadi. Farmakologik mahsulotlarni saralashda va kasalliklarga tashxis qilishda qo’llaniladi. Maxsus mikroskoplar yordamida obyektlarning lyuminessent tahlili olib boriladi. Bu mikroskoplarda yorug’lik manbai sifatida yuqori bosimli simob lampalari va 2 ta svetofiltrlar ishlatiladi. Bulardan bittasi kondensor oldida joylashtiriladi va u lyuminessensiya uyg’otuvchi nurni ajratadi. Fotolyuminessensiya yordamida mashinalar detallari va boshqa buyumlar sirtidagi yoriqlarni ham payqash mumkin. Buning uchun detal sirti lyuminofor modda bilan moylanib 15-20 minutdan so’ng yuviladi. Yoriqlarda qolgan lyuminofor shula’lanishi tasvirga olinadi.. Fotolyuminessensiya yashirin yoritish va dekorativ maksadlarda (buyoq ranglar) foydalanilmoqda. Lyuminessent analiz deb, ultrabinafsha nurlar ta’sirida moddalarning shulalanishiga qarab, ularning tarkibini aniqlash usuliga aytiladi. Bu holda tekshirilayotgan moddaning xususiy lyuminissensiyasi yoki unga kiritilgan lyuminoforning nurlanishi kuzatiladi. Bu usulda moddaning buzilishisiz tahlil PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com 207 o’tkazishga imkon beradi. Lyuminessent analiz fan va amaliyotning turli sohalarida ishlatiladi. Masalan, kriminalistikada ultrabinafsha nur bilan nurlantirish yordamida qonning ko’rinmaydigan izlarini aniqlash mumkin. Odamlar, hayvonlar va qushlar qonining nurlashi bir-biridan farq qiladi. Xuddi shunday haqiqiy va qalbaki pullar ham turlicha nurlaydi. Lyuminessent analiz yordamida suratlarning haqiqiy yoki nusxa ekanligini aniqlash mumkin. Veterinariya-sanitariya ekspertizasida ham bu usuldan keng qo’llaniladi. Masalan go’sht-sut stansiyalarida, bozorlardagi veterinariya laboratoriyalarda mahsulot sifatini nazorat qilishda ekspres analiz uchun mahsulotlar ultrabinafsha nurlar bilan nurlantirilganda uning buzilish darajasining ko’payishiga qarab qizil binafsha rangdan, zangori-ko’k rang ko’rinishida, baliqlar – sariq rangdan sarg’ish- zangori rang ko’rinishida, sut – zangor sarg’ish rangdan ko’k rang ko’rinishiga qarab o’zgaradi. Lyuminessent analiz bir necha minut ichida mahsulotlarning boshlang’ich buzilishini aniqlab berishi mumkin. Bundan tashqari, lyuminessent mikroskoplar yordamida ham mahsulotlar sifatini, mikropreparatlar nurlanishiga qarab infeksion kasalliklarni uyg’otuvchilarni, immunofluoressent usul yordamida hayvonlarda infeksion kasalliklarning boshlanishini aniqlash mumkin. Biokimyoviy lyuminessensiya deb tirik to’qimalarning kuchsiz shu’lalanishiga aytiladi. Biolyuminessensiyada ba’zi tirik organizmlarning nurlanishning ko’rinadigan sohasida lyuminessent nurlanishiga aytiladi. Bu holda kimyoviy energiyaning yorug’lik energiyasiga o’tish darajasi ancha yuqori bo’ladi. Buning mexanizmi ancha murakkab va to’la o’rganilgani yo’q. Ko’p tirik organizmlarda vodorod bilan boy organik birikmalarda fermentativ oksidlanish, ya’ni lyusiferinoz yuz beradi. Oksidlanishni tezlatuvchi fermentlarga lyusiferedlar deyiladi. Alohida olingan lyusiferin oksidlanishi va nurlashi uncha katta emas, lekin lyusiferin ta’sirida lyuminessensiya intensivligi 10000 marta oshishi mumkin. Biolyuminessensiya bo’lishi uchun, lyusiferin molekulalari bo’lishi zarurdir. Uning tarkibida atigi 10 -9 gramm bo’lsa lyuminissensiya yuz beradi. Ba’zi hollarda fermentlar bo’lmasa ham nurlanish bo’lishi mumkin. Biolyuminessensiya ko’plab har xil jonivorlar uchun xos bo’lgan xususiyatdir. Masalan, bakteriyalar, hashoratlar baliqlar, malyuskalar va hokazo. Taxminan 250 turga yaqin jonzodlarda bu hol kuzatiladi. Ko’plari bu xususiyatdan o’ljasini ushlashda, ba’zilari dushmanini qo’rqitishda qo’llaydi. Bunday hollarda nurlanish energiyasi 0,02 kJ bo’lishi mumkin. Ko’plab o’simlik va jonzodlarda nurlanish intensivligi kuchsiz bo’lib, ularni fotokuchaytirgichlar yordamida qayd qilish mumkin. Bu lyuminessensiya hujayradagi bo’linishlar bilan bog’liq bo’lganligi sababli tirik organizmdagi o’zgarishlar haqida qo’shimcha axborotlar berishi mumkin. Download 2.18 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|